Қоршаған opta факторының түрғындардың денсаулығына эсер етуі жайындағы кейбір ғылыми методикалық кддамы

Барлығына мәлім, бізді қоршаған орта адамның шаруашылық іс әрекетінің нәтижесінде өзгерістерге >шырап отырыды. Б>л өзгерістер түрғындардың денсаулығына эсер етпеуі мүмкін емес. Қоршаған ортаға техногенді эсер ету нэтижесінде адамның өмір сүру ортасы, оның өмірінің ырғығын, жэне де барлық еңбегі мен түрмысы психоэмоциональді өзгеріске үшырайды [1,2]. Түрғындардың денсаулығы мен қоршаған ортаның химиялық эсерлерден ластануының негізгі қауіптілігі балалардың жиі жэне үзақ ауыру санының өсуі, балалардың иммунды жүйесінің төмендеуі, генетикалық морфофункциональды қалыптарының бүзылуымен байланысты туындайды [3,4,5,6]. Атмосфералық ауа, су, су қүбырлары жэне қоректі орталарды тэжірибиелік түрғыдан қарағанда мына заттар ластайды; ауыр металдар, хлорлы немесе бромды ароматты көмірсулар, ДДТ, полихлорлы бифенилдер, диоксидтер, полиароматты көмірсулар [7,8].

Дүние жүзінде бастапқы қатар бойынша бірінші орында ауыр металдар [3,7,9,10,11] түрады, яғни қорғасын, марганец,рубидий, мыщьяк, стронции,титан, кадмии, цинк сонымен қатар тығыздығы темірден жоғары түрлі түсті металдар жэне темір. Б>лар аз мөлшерде жануар ағзасы мен өсімдіктердің түрақты қажетті қүрамдас бөлігі болып келеді.Егер де шектен тыс мөлшерде жиналса қолайсыз жағдайларға экеліп соқтырады [12,14]. Қоршаған орта объектілеріне ауыр металдардың түсуі, өндірістік мекемелердің рекеттерімен тасымалдаушы үйелердің дамуына байланысты.Әсіресе топырақтары ауыр металдармен [15-18] ластанған қолайсыз экологиялық жағдай ірі индустриальді қалаларда ерекше орын алады, кейбір авторлардың айтуы бойынша б>л жағдайдың жацсаруы жоғарлауы байқалмайды.

Қазацстан Республикасында жиі ластанған өндірістік орталықтардың бірі Шығыс Қазацстан облысы болып табылады. Ескере кететін жайт жыл сайын аумақтық ауа ортасына ластаушы заттардың он млн.тоннасы лақтырылады. Қоршаған орта мен адам ағзасына ластаушы заттардың жүз дегені эсер етеді, соның ішінде металдар, шаңдар, күкірт қышқылы, азот оксиді жэне екіоксиді, көмірсу оксиді, хлор,сонымен қатар органикалық заттар. Экологиялық прессингтің масштабы бойынша адамның өмір сүру аумағының ортасын анторпогенді туындының зкологиялық қатерлі аймағына жатқызуға болады. Б>л жерде [19] републиканың басқа аймақтарының арасында түрғындардың өлім көрсеткіші ең жоғарғы болып табылады, 1996жылы 1000 адамның 13,7 сін қүраған жэне туылудын интенсивті коэфиценті апатты жылдам төмендеген. 1995 жылдан бастап аймақ бойынша түрғындардың депопуляциясына экеліп соқтырған [20].

Қолайсыз экологиялық аймақтағы түрғындардың денсаулық жағдайын оқу кезінде объекттерді бақылау және аймақтарды д>рыс таңдау жауапты көзқарас болып табылады. Б>л жүмысты кезектілікпен іске асыру қажет, яғни бірнеше объектілердің түрғындарының үлкен топтпрына интенсивті эсер ету есебімен немесе орта факторларды бөліктер бойынша салыстыру болып табылады. (ауа, су, қоректік орта, тагам өнімдері жэне т.б). Түрғын саны 150000 дейінгі қалалардағы бір ғана, 150000 мен 500000 кезіндегі екі жэне 500000 түрғынан жоғары болса үш бақылау аймағында таңдалады. Б>л кезде эр аймақтың түрғындарынан 20000 адамнан аз болмау қажет. Аз түрғын мекендерде толық бақылауды жүргізу қолайлы. (21) Мұндай зерттеулер бағдарламалы сипатта жүріп орындалуы қажет, яғни бірінші кезектегі мақсатта өндірістік жеке , экономикалық сипатты инфрақүрылымды, түрғындардың саны бойынша ерекшеленетін эрбір экімшіліктік аймақта жэне аймақтық экономикалық жағдайды анықтап, қауіп факторымен патогенді факторлар жиынтығын эрбір бөлік аймақтардағы өзіндік аймаққа шығарылуын анықтау болып табылады [22].

Б>л зерттеулердің қажеттілігі бір жағынан қоршаған ортаның ластануына байланысты үлттардың жалпы қауіптенуіне, түрғындардың экологиялық мэдениетінің өсуіне, қалыптастықтың арасында қарама- қайшылықтың болуына, қоршаған ортаның стандартты сапалылығына зерттелетін ластаушының концентрациясының шынайылығынан туындауымен байқалады, ал екінші жағынан кезекті дамыған экстремальді жағдайларға байланысты қоршаған ортаның сапасының бүзылу деңгейі адам ағзасының қорғану мүмкіндігінен асып түссе, түрғындардың денсаулық жағдайының айқын ауытқуларына экеліп соқтырады, яғни алдын-алу шараларын өңдеуді жэне себебін анықтауды талап етеді.

Адам ағзасына эртүрлі ластаушылардың эсер етуінің жүйелігі жэне алдын алу үшін қолайлы кесте қазіргі кезге дейін болмаған. Адам ағзасына аз (кіші) қауіпті, қатерлі, өте қауіпті деңгейі бойынша эсерлердің болу болжамы тэжірибелі денсаулық сақтауды қанағаттандыра қоймас, яғни мүндай жағдайлардың барлығында токсиканттардың эсерінен эртүрлі сатысынан зардап шеккендер табылады [29]. А) Қоршаған ортаға токсиканттарды шығаратын төтенше жағдай Б) Мекемелердегі шектеле негізделген бөлінділердің қажеттілігін немесе өндірістердің жаңа таратылымы жэне проектирленуі кезінде аймақты жоғары техногенді күшпен шақырылатын кездегі жағдай. В) Кездейсоқ аурулардың пайда болуы немесе аурулардың кенеттен жоғарылауын тіркейтін жағдай б>л кезде медициналық жүмысшылар немесе түрғындардың өздері қатердің инициаторы болып табылады. 2) «Жасыл» қозғалыс (іс эрекетпен) байланысты жағдай, м>нда қажетті негіздеушісі жоқ жэне жиі политизирленуді алып тастауға болады. Афонин С.Ф. [13] жүйеленген қолайсыз экологиялық жағдайлардың себебінің дамуы қолданатын шаралардың көлеменің бірінші кезектегі анықталуы жэне оларды жою үшін қүралған алгоритмдердің қабылданған шешімінің негізі болып табылады деп есептейді. Мысалы апаттық жағдайлардың есебін анықтау жэне оларды жоюға анықтау бойынша жүргізілетін қымбат шаралардың өсуі.

Ластанудың тіркелуі үзақ болатын жағдайларға қарағанда, төмен деңгейдегі ластану жоспарлауға бағынбайды, яғни авариялық жағдайларда ликвидация бойынша түраеталған арнайы дайындықты қажет етеді. Автордың пікірі бойынша эрбір территория үшін өңделген медико-профилактикалық төлқүжат болуы қажет. Қазір осындай паспортизацияны іске қосуда, бірақ та мазмүнды бөлігі мен паспортизацияның жалпы концепциясының қортынды шешімі мен жалпы мойындауы табылмаған. Территория паспартизациясы бойынша жүргізілген экологиялық экспертизаның қортындысын

экімшіліктік шешімнің дүрыстығын қамтамасыз ететін база ретінде қарастыру қажет . Экологиялық экспертиза экономикалық дамыған елдерде табиғатты қорғау тэжірибиесіне жақында ғана кірген. Сол себепті ортаның көптеген параметрлері мен стандартты сапалығы элі қалыптаспаған немесе эртүрлі аймақтарда бірдей емес.

Сидоренко Г.И. [26,27] жэне басқа да ғалымдардың пікірі бойынша эколого гигиеналық зерттеулердің жобалаған бағдарламасы мынадай болуы керек I. Түрғындардың денсаулығын бағалау. а) Жергілікті денсаулық сақтау мекемелеріндегі арнайы қүжаттарды жинау, өңдеу жэне анализдеу. б) Медико элеуметтік зерттеу (накета жүргізу, түрғындарды сүрастыру жэне т.б.) в) Лабораторлық жэне клиникалық зерттеулер (биоорта ксенобиотиктерді анықтау, иммунитетті ферментті жүйелерді, бос радикалды процесстерді зерттеу жіне т.б.). II. Қоршаған ортаның жағдайын бағалау. а) арнайы бастама бойынша түрғылықты ортаның мэліметін жинау б) Атмосфералық ауаның судың ( ашық су қүбырлары, жинақталған сулар) топырақтың, биологиялық объектілердің (өсімдік пен жануарлардың, азық түліктің қүрамын) химико аналитикалық зерттеу. в) Қоршаған орта факторының тізімінде электромагнитті сэулені; радиацияны, шуды, пэтердің сипатын, тағамдардың қамтамасыздығын, дэрілерді қолдануды, түрмыста химикаттарды қолдануды ескеру қажет. Авторлардың айтуы бойынша м>нда ең бастысы эрбір арнайы жеке фактордың эсер ету деңгейінің адекватты көрінісінің эдісін табу немесе нақты келістіру үшін топты анфықтау болып табылады. Көп факторлы анализдің қажеттілігі тепе тең есептелген факторлардың санымен қатар зерттеушң контенгенттердің көлемінің бірден жоғарылап кетуіне экеліп соқтырады.

Кейбір зерттеушілер [17,18,5,8] кезеңі кестеге экологогигиеналық жағдайды ескеру деген негізгі кезең қосу қажет деп есептейді. Б>л этаптың үзақтығы эртүрлі болуы мүмкін, яғни төтенше жағдай кезінде бірнеше сағаттан, жылжушы катастрофа кезінде бірнеше жылдарға созылуы мүмкін. Б>л этаптың негізгісі жағдайдың критикалылығын мойындау ережесі жэне эколого гигиналық қолайсыздықты анықтап біріктіру болып табылады. Авторлардың пікірі бойынша қолайсыз жағдайға мойынсыну негізі келесі белгілерге тиесілі. А)қабылдаған стандарттардан қоршаған орта сапалығын көрсеткіштерінің түрақты және үзақ ауытқуы. Б) Қоршаған ортаның токсигендігі бірінші және екінші кластық химиялық заттармен ластануы. В) Түрғындар арасында қолайсыз иістің байқалуы өсімдіктердің өзгеруі, жануарлардың ауруы, қүстардьщ >шуы, жәндіктердің жойылуы немесе олардың белсенділігінің өзгеруі. Г) Су қүбырларыньщ көкшіл - жасыл сушөптерімен тез арада өсуі. Д) Тұрғындардьщ кезекті, біртипті шағымдарыньщ байқалуы ( демалудың қиындауы, қышыну, тері және кілегеі қабатының тітіркенуі) Е) Кәдімгі аурулардың өте жиіленуі (жиілігі 25-30% жоғарылағаны дәрігерлер үшін белгілі болады) Ж) Белгілі нозологиялық формалар бойынша сипаттауға келмейтін ерекше жағдайлар байқалады. 3) Түрғындардың жалпы аурушандығының өсуі. И) Балалардын даму контингентінін қалуы немесе акселерациясы. К) Мекем елердін қүрылысы және реконструкциясы кезіндегі антропогенді күшті зерттеу қажет. Бірақ ескертін жайт әлеуметтік гигиеналық мониторингке ереже бойынша тек тұрғындардын денсаулығына эсер ету денгейі мен қоршаған ортанын жағдайын бағалау ғана кіреді.

Б>л байланыста зерттеудін гигиеналық мағанасы негізгі орынды атқарады, яғни олар адам ағзасына ортанын зиянды факторларынын эсер ету денгейін физиологиялық, биохимиялық, иммунологиялық метаболикалық жэне т.б көрсеткіштерді қолдану негізделген [9,10]. Экспозицияны бағалау эдістерінін перспективтілігінін бірі биологиялық маркерлерін қолдану болып табылады да оларды үш типке белуге болады. 1) экспозиция тесттері 2) эффекттін маркері жэне 3) қабылдағыш маркері. Экспозиция тесті адам биосубстракттарында заттар мен онын метоболиттерін анықтау тэжірибеде кен қолданылады. Биосубстраттардын микроэлементті қүрамы (қан, несеп, шаш, тырнақ ,тіс) ендірістік жэне түрғын мекемелердін ауасына атмосфералық су мен тағам енімдеріне ластаушы заттар кептеп түсуін керсетеді. Мүндай жағдай санитарлық эпидемиологиялық жағдайы бойынша қолайсыз аймақтарда жүргізілген кептеген зерттеулер дэлелдейді [11-12].

Биомониторингтін қасиетіне экспозициянын нақты бағалауды қамтамасыз етуін жатқызамыз, яғни фармакокинетикалық модельдін дүрыстығын бағалау мүмкіндігі жэне бастапқысы ағзадағы зиянды заттардын қүрамыньщ кебеюі қауіпін жоғарылау мүмкіндігін анықтау [13]. Сонымен, аймақтарды зерттеу кезіндегі керсетілген анализ шет аймақтардағы түрғындардьщ санитарлы эпидемиологиялық шаралармен қамтамасыз ету бойынша қауіп бағасын дэлелдейді; Сонғысы эпидемиологиялық зерттеулердін нэтижесі бойынша гигиеналық диагностика аймағындағы түрғындар арасында қоршаған ортанын ластандыруын темендету іс шарасы бойынша тікелей қаржы белу мүмкіндігін керсетеді.

ӘДЕБИЕТТЕР

1. Скальный А.В Эколого-физиологическое обоснование эффективности использования макро-и микроэлементов при нарушениях гемостаза у обследуемых из разных климатогеографических регионов// Автореферат дисс.Москва-2001. С.-46.
2. Сухарев А.Г. Экологические и гигиенические проблемы населения детей и подростков // М1998 с87-88
3. Захарченко М.Н., Кошелев Н.Ф., Ромашов П.Г. Гигиеническая диагностика водной среды //СИб наука -1996. С-208.
4. Захарченко М.И., Маймулов В.Г.,ШабровА.В Диагностика в профилактической единице СИб МФИИ.-1997. С-15-30.
5. Зиранько И.М., Рублевская И.М. Гигиеническая характеристика загрязнениями тяжелыми металлами окружающей среды промышленного региона и иммунный статус детей. Гигиена и санитария.- 1999.-№2 С.51-54.
6. Османов И.М., Роль тяжелых металлов в формировании заболеваний органов мишений // Рост.вест.перинат. педиатр.-1196.-№1. С.36-40.
7. Брожкин А.В Научно-методические основы прогнозирования безопасных для здоровья населения уровней химического загрязнения окружающей среды// Авт. Дисс.доктора мед.науки СПб, СПб ГМА.-1998. С -32
8. Мудрый И.В., О влиянии минерального состава питьевой воды на здоровья населения\\ Гигиена и санитария 2003 -.№2 С. 18-21.
9. Степанова Н.В., Хамитова . Р.Я., Петрова Р.С. Оценка загрязнения городской территорий по содержанию тяжелых металлов в снежном покрове // Гигиена и санитария 2003. №2 С.18-21
10. Стокгольмская конвенция о стойких органических загрязнителях. Женева.-2001.С.-34
11. Сухарев А.Г., Михайлова С.А. Состояние здоровья детского населения в напряженных экологических и социальных условиях. // Гигиена и санитария 2004.-№1 С.47-51.
12. Бескемпирова К.Б., Состояние гигиено-экологической ситуаций и динамика смертности взрослого населения в регионе цветной металлургий // Автореферат канд. Мед. - Алматы .-2000.
13. Авалиани С.Л, Ревич Б.А., Захаров В.М. Региональная экологическая политика. Мониторинг здоровья человека и здоровья среды.// М.ЦЭПР.-2001 С.-76.
14. Жолдакова З.И. Синицина О.О, Харчевникова Н.В. Научные основы единого эколого-гигиенического нормирования химических веществ в окружающей среды. // Итоги и перспективы научных исследований по проблеме экологии человека М.2001 С.104-121.
15. Ревич Б.А. Загрязнения окружающей среды и здоровья населения. Учебное пособие // М.Изд.МНЭНУ.-2001 С.-264.
16. Сборник научных трудов. Охрана воздушного бассейна городов и промышленных регионов. // СИб - 2000. С-273.
17. Сухарев А.Г. Эколого-физиологическое обоснование эффективности использования макромикроэлементов при нарушениях гемостаза у обследуемых из разных климатогеографических регионов// Автореферат дисс. Москва-2001 С-46.
18. BaIIinger D.,Leviton A., AIIred E., Rabinowits M. Pre-and postnatal lead exposure and behavior problems in scholl agent children\\ Environmental Research. 2004.-July.-66{1}:12-30.
19. Bandy S. C. The biochemical evalution of neurological damage. // Fun dam APPL., Toxically.-2006. 208216.
20. Худолей В.В., Зубарев С.В., Дядченко О.Т. и др Состояние и прогноз здоровья населения Санкт- Петербурга в изменяющихся экологических условиях ГНИИ Химии СИбГУ- 1998.С 87-88.
21. Bashel J.P. Lawyers R., Rowels H., Bernars A. et al. Renal effects of cadmium body burden of the general population // Lancet- vol. 336-2001. 699-702.
22. Programmer on internationally recommended health- hazed permissible leves for exceptional exposure to chemical agents.- WHO - ctc/ Preparatory meeting or heavy metals // Luxemburg 31. October- J. November.-2001. P-105.