ТҮЙІН
Мақалада берілген әдебиеттердің талдауы бойынша Origanum туысының өсімдіктерінің халық және ғылыми медицинада қолданылуы осы түқымдастың өкілдерін жаңа дәрілік препараттар алуға зерттеуге негізделген.
Кілт сөздер: тауқалақайлар түқымдасы, дәрілік өсімдік шикізаты, көкбас жүпаргүл, биологиялық белсенді заттар.
Қазақстан Республикасындағы денсаулық сақтаудың ең маңызды міндеттерінің бірі халықты жаңа эффективті, зиянсыз, бағасы қол жетімді дәрілік препараттармен қамтамасыз ету.
Қазақстандағы жоспарлы түрде төмендету мақсатында өз еліміздегі шикізат ресурстарын тиімді пайдалану-еліміздің алға қойған міндеттерінің бірі болып табылады. Атап айтар болсақ, фармацевтикалық өнеркәсіптің дамуындағы - өсімдік және жануар тектес дәрі-дәрмектерді алу болып есептеледі.
Елбасымыздың денсаулық сақтау саласын дамытудың мемлекеттік бағдарламасының да алдына қойған мақсаттарының бірін шешудің көзі - елімізде шикізат қоры жеткілікті табиғи дәрілік заттарды ресми медицинаға енгізу арқылы халықты түтынуға қол жетімді, тиімділігі жоғары, қауіпсіз дәрілік заттармен қамтамасыз ету болып табылады.
Тиімділігі жоғары жаңа дәрілік заттарды іздеу көбінесе әр түрлі мемлекеттердің ғасырлар бойы жинаған тәжірбиелеріне ие болып, халық медицинасында қолданысқа енген дәрілік өсімдік шикізатына назар аударуға деген қызығушылық туғызады.
Көп жағдайларда ресми медицинаға енгізілген өсімдіктерден алынған дәрі-дәрмектердің басым көпшілігі бүрын-соңды халық медицинасында қолданыста болған өсімдіктер. Сонымен, халық медицинасында тыныштандыратын, ауырсынуды басатын, құрттарға, саңырауқұлаққа, микробқа, вирусқа қарсы әсер көрсететін, түрлі жараларды емдейтін қасиетімен танымал, ал ресми медицинада аз зерттеліп, Қазақстан жерінде мүлдем зерттелмеген өсімдіктің бірі, тауқалақайлар түқымдастығына жататын Көкбас жүпаргүл болып табылады - Origanum tyttanthum
Қазақстанда өсетін эфирмайлы өсімдіктердің ішінде жүпаргүл түқымдастыгы өсімдіктері маңызды. Жүпаргүл өсімдіктері барлық географиялық және экологиялық зоналарда кеңінен таралған және 20-дан астам түрлері бар.
Жұпаргүл (Origanum) - тауқалақайлар түқымдасына жататын көп жылдық шөптесін өсімдіктер туысы. Еуропада (теңіз жағалауында) және Батыс Азияда кездесетін 20-дан астам түрі белгілі. Қазақстанда далалық, таулы аймақтардың шалғындарында, орман шеттерінде, бүталар арасында, тасты, тастақты тау беткейлерінде өсетін 2 түрі (киікшөп Жүпаргүл. көкбас Жүпаргүл) бар. Биітігі 30-80 см. тік сабақты. сыртын түк жапқан өсімдік. Жапырақтары үзынша жүмыртқа тәрізді. безді- түкті. жиегі тілімденген. Гүлдері үсақ. қызғылт немесе қызғылт қошқыл түсті. қалқанды-сыпыртқы гүлшоғырына топталған. Шілде - тамыз айларында гүлдеп. тамыз - қыркүйекте жемістенеді. Жемісі - ашық қоңыр түсті, домалақ жаңғақша. Өсімдіктің қүрамында эфир майы. иілік заттар және аскорбин қышқылы бар. Кептірілген гүлі мен жапырақтары емдік мақсатта қолданылады. Балды өсімдіктер.
Жүпаргүл өсімдігін халық медицинасында: тер шығару және бронхит. пневмония кезінде қақырық түсіру мақсатында қолданады. Басқа шөптердің қосындысымен бронхиальді астманы да емдеуге қолданады. Жүпаргүл түнбасын ангинаны емдеу кезінде. созылмалы немесе қабынған фарингит. солзылмалы тонзиллит. коклюш кезінде ішу пайдалы. Ингаляция жасау үшін де қолданылады. Парадантоз. гингивит. стоматит кезінде жүпаргүлдің (1:10) түнбасымен шайған дүрыс.Етеккірдің келу мерізімін реттеу мақсатында бүл өсімдіктің түнбасын халық арасында көп қолданады. Экзема. қышыма дерматоз. фурункулез. іріңді ісік. диатез кездерінде шөптің түнбасынан жасалған компресс немесе шипалық ванна жасаған дүрыс. Бас жиі ауырған кезде де жылы қайнатпасымен басты жуған абзал.
Ботаникалық сипаттамасы. Әдебиеттік басылымдарға сәйкес Көкбас жүпаргүл (Origanum tyttanthum) көпжылдық. биіктігі 35-85см. иісі өте керемет. жапырақтарының үзындыгы 10- 15(40)мм. сабақтары қысқа. жалаңаш. эллипс немесе жүмыртқа тәрізді үзынша. төбесі үшкір немесе өткір. жалаңаш. жаппай бетін дақ басқан. қызғыштау.
Шикізатты дайындау. Шілдеде 30-40 тәулік гүлдейді. Маусым- тамыз айларында жинайды.Қүрғақ жерде сақтайды. Шикізаты: бүкіл жер үсті бөлігі.
Таралуы:ОртаАзия. Памир-Алтай.Тянь-Шань. Қазақстанда далалық. таулы аймақтардың шалғындарында. орман шеттерінде. бұталар арасында. тасты. тастақты тау беткейлерінде өседі. ОҚО Ақсу-Жабағылы табиғи мемлекеттік қорығында. Түлкібас ауданында көптеп кездеседі.
Химиялық қүрамы: эфир майы. флаваноид. аскорбин қышқылы. тимол және карвакрол. иілік заттар. туйен. пинен. камфен. сабинен. цинеол. лимонен. терпинеол.
Халық медицинасында қолданылуы: тыныштандыратын. ауырсынуды басатын. микробқа. вирусқа қарсы эсер көрсетеді. Медицинада: әртүрлі жараларда. жыныс аурулары. асқазанның бүзылуы кезінде қолданылады.
Сондықтан шикізат көздерін іздеу мен фитохимиялық зерттеу фармакологиялық белсенділігі жоғары. келешегі бар жаңа препараттарды жасап шығару актуалды мәселе болып тұр.
Жұпаргүл туысының түрлерін ғылыми және халық медицинасында қолдану бойынша мәліметтердің талдауы олар алуан түрлі фармакологиялық қасиеттерге (микробқа. вирусқа. саңырауқұлаққа. құрттарға қарсы және тыныштандырғыш және т.б.) ие екенін және бірқатар ауруларды емдеу үшін дәрілік зат ретінде қызығушылық танытатынын көрсетті. Халық медицинасында көкбас жұпаргүлдің бүкіл жер үсті бөліктерін қолданады. Осыған байланысты көкбас жүпаргүл өсімдігін ғылыми медицинада қолдану мүмкіндігін ғылыми түрде дәлелдеу өзекті болып отыр.
Сонымен. көкбас жүпаргүлдің фармакологиялық зерттеуі. шикізатты пайдалану мүмкіндігін анықтау сөзсіз қызығушылық танытады деген қорытынды жасауға болады.
ӘДЕБИЕТТЕР
- «Растительные ресурсы» т.б. Санкт-Петербург. мир и семья-95.1996г.
- Зубайдова Т.М. Фармакология ориганола: Диссерт. канд. мед. наук. Санкт-Петербург. 1993. 155 с. 2. Зубайдова Т.М. Влияние настоя травы душицы мелкоцветковой на репродуктивную функцию и внутриутробный рост плода. //Фитотерапия. 2008. №1. С.10- 13. 3. Зубайдова Т.М.. Урунова М.В.. Ходжаева Ф.М.. Бердиева Н.Б.
- Исследования настоя травы душицы мелкоцветковой на воз- можность проявления эмбриотоксического и тератогенного эффекта. // Мать и дитя. 2010. №1. С. 82-85.
- Рахимов С. Актуальные вопросы охраны и использования растительности Таджикистана. Душанбе.1990. с.91-93
- Институт ботаники 18 мая 2006 г.
- Мадаминов А.А. Влияние климатических факторов на первичную продуктивность травянистых экосистем Западного Памиро - Алтая //Тр. Ин-та ботаники АНТР.- Душанбе.- 2001-15с.
- С.Г.Миньков Медоносные растения Казахстана Кайнар 1974. С.180
- Котова, Э.Э., Тихоненко, Н.И. Стандартизация травы душицы по количественному содержанию флавоноидов. 2011. г. Харьков.
- Мирович, Т.А., Коненкина Г.М. Исследования качественного состава эфирного масла душицы обыкновенной, 2008.с 61-64
- .Пешкова, В.А., Мирович, В.М. Флавоноиды Origanum vulgare // Химия природных соединений. 1984. №4. С. 522.
- Станкявичене, Н.А., Юкнявичене, Г.К., Маркунас, Г.К. Качественная и количественная характеристика эфирного масла душицы обыкновенной (Origanum vulgare), культивируемой в Ботаническом саду АН Литовской ССР // Актуальные вопросы изучения и использования эфиромасличных растений и эфирных масел. Симферополь, 1980. С. 252-253.
- .Туманова, Е.Л., Кучин, А.В., Пунегов, В.В. Выделение монотерпенов эфирного масла Origanum vulgare L. методом твердофазной экстракции // Лесохимия и органический синтез. Сыктывкар, 1998. 57 с.