Жергілікті өзін-өзі басқарудың польшалық үлгісі

Авторлары туралы мәліметтер. Жұмабекова Ақерке Жұмабекқызы – Қазақстан-Американдық еркін университетінің «Мемлекеттік және жергілікті басқару» мамандығының студенті, Кинашева Жадыра Болатовна – экономика ғылымдарының кандидаты, Қазақстан-Американдық еркін университетінің доценті

Аннотация. Мақалада жергілікті өзін-өзі басқарудың польшалық моделі қарастырылған. Әлемдік тәжірибеде жергілікті өзін-өзі басқарудың көптеген нұсқалары бар. Бұл нұсқалар бір-бірінен басқару органдарының қалыптасу тәртібімен, өзара әрекеттесу сипаттамаларымен ерекшеленіп отырады. Жергілікті өзін-өзі басқарудың польшалық моделі біздің еліміздің моделіне ең ұқсасы болып табылады. Әсіресе Қазақстанның ірі қалаларындағы жергілікті өзін-өзі басқарудың моделі Польшаның ірі қалаларындағы өзін-өзі басқару моделіне өте ұқсас. Алайда авторлар Қазақстандағы жағдайға қарағанда, жергілікті өзін-өзі басқару үшін жеке аймақтық бюджетті тағайындау оңтайлы шешім еместігін баса көрсетеді.

Әлемдік тәжірибеде жергілікті өзін-өзі басқарудың әртүрлі үлгілері қызметінің үлкен тәжірибесі жинақталған. Бұл үлгілер жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қалыптасу тәртібіне, жергілікті өзін-өзі басқаруды жүргізу пәндеріне, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының мемлекеттік билік органдарымен өзара әрекеттесу ерекшеліктері мен сипатына қарай ерекшеленеді.

Қазіргі уақытта ғылыми-теориялық тұрғыда жергілікті өзін-өзі басқару органдары мен орталық билік органдары арасындағы базалық қатынастар негізі болып табылатын жергілікті биліктің ұйымдастыру үлгілерін сыныптау жалпыға танылған.

Осы тәсілге сәйкес жергілікті өзін-өзі басқарудың төрт базалық: англосаксондық, континенттік, аралас және кеңестік деп саналатын үлгісін бөліп көрсетуге болады [1].

Байырғы тарихы мен қалыптасқан дәстүрі бар аумақтық басқарудағы Польшаның тәжірибесі бұл мәселеде Қазақстан үшін барынша көрнекі болып табылады.

Қазіргі уақытта Польшаның аумақтық бөлінісінде үш деңгейдегі басқару қолданылады: гминалар (кенттер / ауылдар), повят (аудан), воеводство (облыс). Мұндай аумақтық бөлініс белгілі бір дәрежеде Қазақстанның қолданыстағы әкімшілік-аумақтық құрылымына ұқсас.

Воеводство – Польшаның ең ірі аумақтық бірлігі; повят – аумақтық бірліктің екінші сатысы; оның құрамына бірнеше гминалар кіреді; гмина – негізгі аумақтық бірлік [2].

Поляк бұқаралық әкімшілігінің қазіргі формасы 1998 жылы Поляк Республикасы Сеймінің заң пакетінің нәтижесі болып табылады, оның негізгі ережесі қазіргі мемлекетті басқару бойынша анағұрлым тиімді және айтарлықтай оңтайлы құрылымын құру болды.

Поляк Республикасының Конституциясына сәйкес (Samorząd Terytorialny, VII тарау, 163-172 баптары), аймақтық өзін-өзі басқару Конституциямен немесе басқа да заңдармен басқа бұқаралық билік органдарына бекітілмеген бұқаралық міндеттерді орындайды. Аймақтық өзін-өзі басқарудың негізгі бірлігі гмина болып табылады.

Аймақтық өзін-өзі басқарудың бірліктері заңды тұлға болып табылады, олар меншік құқығына және басқа да мүліктік құқықтарға ие.

1999 жылғы 1 қаңтардан бастап үш деңгейлі аймақтық бөлу енгізілген, оған сәйкес Польша 16 воеводалыққа, 308 ауылдық және 65 қалалық повяттарға (повяттар құқығындағы қалалар), 2489 гминдерге бөлінеді [3].

Кесте 1. Польшадағы жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін реформалау

Барлық жоғарыда аталған аймақтық бөлу бірліктерінде аймақтық өзін-өзі басқарудың өкілетті органдары әрекет етеді. Бұл – жалпы сайлауларда 4 жыл мерзімге сайланатын кеңестер [4].

Польшада халықтың жергілікті өзін-өзі басқаруға қатысуының әртүрлі формалары бар:

референдум. Қазіргі кезде гминалардың өкілеттігі кеңейтілген, сол себепті муниципалды құрылымдар ақшаны қайда жұмсайтындықтарын өздері шешеді. Мұндағы басты бақылаушы – сайлаушылар. Егер гмина кеңесі бюджеттің орындалуымен келіспесе, ол атқарушы билік басшысын орнынан алу бойынша референдум ұйымдастыра алады. Бірақ мұндай шешім қабылдануы үшін референдумда халықтың кем дегенде үштен бір бөлігі қатысып, оның жартысы – басшыны орнынан алып тастауға дауыс беруі керек;

1. сайлау. Поляктардың сайлаудағы белсенділігі едәуір жоғары, сайлауға осы құқыққа ие азаматтардың жартысына жуығы қатысады. Парламентке де, воеводалық, повят және гминалар кеңесіне де партиялық тізім бойынша өтеді. Ерекшелік ретінде – халқы 20 мыңнан аз гминалар. Сонымен қатар, егер тұрғындарға партиялардың ешқайсысы ұнамайтын болса, жергілікті кеңестердегі билік үшін күресуге партиялармен қатар жергілікті сайлаулы комитет те тіркеле алады. Войт (бургомистр, президент) дауыс беру нәтижесінде сайланады да, орнынан тек референдум арқылы ғана алынады;
2. азаматтарға сауалнама жүргізу. Әрбір мәселені жергілікті билік органдары әрбір үйге жазбаша сауалнама жібере отырып, жергілікті тұрғындармен талқылайды. Қалалықтар оларды толтырып, қайта жібереді. Алынған корреспонденция талданып, шешім шығарылады;
3. азаматтардың жергілікті өзін-өзі басқару органдарына жүгінуі. Жергілікті билік органдары аптасына бір рет азаматтарды жеке сұрақтары бойынша қабылдау күнін белгілеген. Депутаттар өз округтерінде тұрады, сондықтан кез-келген сайлаушының өзіне қолайлы уақытта өз ұсыныстарын депутатқа айтуға мүмкіндігі бар. Ғаламторда әрбір депутаттың сайты бар, онда депутаттың тұрғылықты жері, телефон номерлері көрсетілген ақпарат берілген [5].

Аймақтық бірліктердің өзін-өзі басқару қызметіне қадағалауды Министрлер кеңесінің төрағасы, ал қаржылық мәселелер жағынан – өңірлік есеп палатасы жүргізеді.

Воеводаның өзін-өзі басқаруы: воеводалық – аймақтық өзін-өзі басқарудың ең ірі бірлігі және өңірлік өзін-өзі басқаратын қоғам болып табылады, оны заңға сәйкес воеводалықтардың тұрғындары құрайды.

Воеводалықтың өзін-өзі басқару органы заңды тұлға мәртебесіне ие, повятқа, гминаға қатысты қадағалау немесе бақылау органы емес, сондай-ақ, әкімшілік иерархиада жоғарғы инстанция болып табылмайды.

Воеводалықтың тұрғындары жалпы дауыс беру (сайлауда немесе референдумда) немесе воеводалықтың өзін-өзі басқару органдары арқылы шешім қабылдайды. Воеводалықта референдум өткізу шарттары гминадағы немесе повяттағы өткізілетін референдум шарттарына ұқсас.

Воеводалықтың өзін-өзі басқаруы воеводалықтың даму стратегиясын белгілейді. Ол воеводалық сипаттағы төмендегі салалардағы міндеттерді орындайды: білім беру (оның ішінде жоғары білім), санитарлық – оқу – ағарту жұмыстары мен денсаулық сақтау, қоғамдық қауіпсіздік, қорғаныс қабілеттілігі. Қоғамға пайдалы салада ол жауапкершілігі шектеулі қоғамдарды немесе акционерлік қоғамдарды құра алады, сондай-ақ мұндай қоғамдарға мүше бола алады [6].

Воеводалықтың өзін-өзі басқару органы: воеводалық сеймик және воеводалықтың басқармасы болып табылады. Сеймиктің құрамына төрт жыл мерзімге сайланған депутаттар кіреді. Воеводалық сеймик воеводалықтың жарғысын, оның бюджетін қабылдап, воеводалықтың басқармасын сайлап, орнынан алады, воеводалықтың мүліктік мәселелері бойынша, облигация шығарып, займ алу бойынша шешім шығарады. Воеводалық сеймик өз құрамынан төраға мен үштен артық емес оның орынбасарларын сайлайды. Төраға сеймиктің жұмысын ұйымдастырып, оның отырыстарын жүргізеді. Ол сеймик сессияларын тоқсанына бір реттен сирек емес шақыртып отырады. Сеймиктің депутаты бір мезгілде повяттық және гминалық кеңестің депутаты бола алмайды. Алайда ол парламент депутаты немесе сенатор бола алады. Сеймик әртүрлі комиссиялар, оның ішінде ревизиялық комиссия сайлайды.

Воеводалық басқарма воеводалықтың атқарушы органы болып табылады. Ол бес адамнан тұрады. Басқарма төрағасы воеводалық маршалы болып табылады, оны вице-төраға ауыстыра алады. Воеводалық маршалын воеводалық сеймик жеке дауыс беру арқылы сайлайды. Басқарма воеводалық сеймиктің шешімдерін орындап, воеводалықтың мүлігіне иелік етеді.

Воеводалық маршалы маршалдық басқармаға басшылық етеді, оған осы басқарманың қызметкерлері мен воеводалық өзін-өзі басқаратын бірліктердің басшылары бағынады. Воеводалық маршалы бұқаралық әкімшілік саласындағы жеке істер бойынша шешімдер қабылдайды. Бұл шешімдерге қатысты шағымдарды қарайтын орган шағым беру бойынша өзін-өзі басқаратын коллегия болып табылады.

Повяттың өзін-өзі басқаруы: повят өз атынан және өз жауапкершілігіне ала отырып, заңда көрсетілген бұқаралық міндеттерді орындайды. Ол заңды тұлға болып табылады. Повят негізгі аймақтық бөлу бірлігі ретінде бір-бірімен шектесіп жатқан гминалардың барлық аймағын немесе повят құқығы бар қалалардың аймағын қамтиды. Повят құқығы бар қала деп халқы 100000 асатын қаланы атайды. Повяттарды өзінің жарлығымен Министрлер кеңесі алдын ала мүдделі гминалық және повяттық кеңестердің, сондай-ақ воеводалық сеймиктердің пікірін сұрай отырып, құрады, біріктіреді және бөледі.

Повят сипатына қарай гмина шегінен шығатын, заңда көрсетілген бұқаралық төмендегі салалардағы міндеттерді орындайды: халыққа білім беру, санитарлық – оқу – ағарту жұмысы мен денсаулық сақтау, әлеуметтік көмек, отбасы саясаты, мүгедектерге көмек көрсету, қоғамдық көлік және жолдар, мәдениет және мәдени құндылықтарды сақтау, дене шынықтыру және туризм, геодезия, картография және кадастр, мүлікті басқару, аймақты көркейту және құрылысты қадағалау, су шаруашылығы, қоршаған орта мен табиғатты қорғау, ауыл және орман шаруашылықтары, өзен балық шаруашылығы, қоғамдық тәртіп және азаматтардың қауіпсіздігі, су тасқыны мен өрттен қорғау, сондай-ақ, адамдардың өмірі мен денсаулығына және қоршаған ортаға қауіпті басқа да төтенше қауіптердің алдын алу, жұмыссыздыққа қарсы күрес, жергілікті еңбек нарығын белсендіру, тұтынушылар құқығын қорғау, повяттық нысандар мен қоғамдық пайдалы қондырғыларды, сондай-ақ, әкімшілік нысандарды күту, үкіметтік емес ұйымдармен әріптестік жасау, повяттық инспекция және қорғау қызметтерінің міндеттерін орындау [7].

Өзінің міндеттерін орындау мақсатына повят ұйымдастыру бірліктерін құра алады және басқа субъектілермен келісім-шартқа отыра алады. Алайда ол қоғамдық пайдалы сипаттағы міндеттерден басқа шаруашылық қызметін жүргізе алмайды.

Повят кеңесіне кең ауқымды өкілеттіктер берілген. Оларға атап айтсақ, жергілікті құқық актілерін, оның ішінде повят жарғысын шығару, повят басқармасын сайлау және орнынан алу жатады. Кеңес повяттың елтаңбасы мен туына қатысты мәселелер бойынша да шешім қабылдайды. Кеңес өз құрамынан төрағасын және оның екі орынбасарын сайлайды.

Повяттық басқарма повяттың атқарушы органы болып табылады. Оның құрамына: басқарма төрағасы ретінде староста, оның орынбасары мен басқарманың 3-5 мүшесі кіреді. Басқарма мүшелері повяттық кеңес мүшелері болып табылмайтын тұлғалардан сайлануы мүмкін. Повят басқармасы повят кеңесінің шешімдері мен заң ережелерінде көрсетілген повят міндеттерін орындайды. Повяттық басқарма повят міндеттерін барлығы жиналып бірлескен повяттық әкімшілік құрайтын повят старостасының, повяттық инспекция және қорғау қызметтерінің басшылары көмегімен, сондай-ақ повяттың ұйымдастыру ұйымдарының көмегімен орындайды [8].

Повят повяттық кеңеспен бекітілген күнтізбелік жылдың повяттық бюджетінің негізінде дербес қаржылық шаруашылық жүргізеді. Повят бюджетінің жобасын құру және оны бекітуге ұсыну тек повят басқармасының құзырына берілген.

Гминаның өзін-өзі басқаруы: гмина ұғымы 3 негізгі аспектілерден тұрады:

1. гмина аймақ ретінде – елдің аймақтық бөлінуінің негізгі бірлігі;
2. гмина халық ретінде – өзін-өзі басқаратын жергілікті қоғам;
3. гмина мекеме ретінде, онда әрбір азамат өз мәселелерін өзі шеше алады.

Польшада шамамен 2,5 мың гмина бар. Ең кішкентай гминалар 2,5 мыңнан аз адамнан тұрса, ал ең ірі гминаның 1,8 млн халқы бар. Орташа ауылдық гминада 7 мың халық бар, халықтың бұл мөлшері гминалардағы бұқаралық міндеттерді бөлу жүйесін құруға жеткілікті болып саналады.

Гмина өзін-өзі басқарудың басқа бірліктеріне қарағанда айтарлықтай мықты позицияға ие, дәл осы гминалармен аймақтық өзін-өзі басқару айналысатын барлық негізгі бұқаралық міндеттерді орындау тығыз байланысты.

Гминада шешім қабылдайтын және бақылау жасайтын орган гминалық кеңес болып табылады. Кеңесте гмина тұрғындарының санына байланысты 15-тен 100-ге дейін депутат болуы мүмкін. Кеңестің ерекше өкілеттіктеріне мыналар жатады: гмина жарғысын қабылдау, гмина басқармасын сайлау және орнынан алу, оның қызмет бағытын белгілеу және оның жұмысы туралы есеп бекіту, бас есепші қызметін атқаратын, оның бюджетіне жауапты гмина қазынашысын, сондай-ақ гмина хатшысын тағайындау және орнынан алу және басқа да мәселелер. Гмина басқармасы қызметіне бақылау жүргізу үшін кеңес ревизиялық комиссия құрады, ол гминалық бюджеттің орындалуын қадағалайды. Кеңес сондай-ақ басқа да комиссияларды құрады. Ол өз құрамынан кеңес төрағасы мен бірден үшке дейін орынбасарларын сайлайды.

Гминаның атқарушы органы гмина басқармасы болып табылады. Басқарма құрамына войт немесе бургомистр, не болмаса, қала президенті – төраға ретінде, сондай-ақ, оның мүшелері кіреді. Халқы 100 мыңнан асатын қалаларда, сондай-ақ, воеводалықтардың астанасы болуды тоқтатқан қалаларда басқарма төрағасы қаланың президенті болып табылады. Басқарма төрағасы мен оның орынбасарларын кеңес жеке дауыс беру арқылы сайлайды. Құрамында 3-7 адам бар басқарма мүшелерін кеңес депутаттарының қатарынан сайлайды. Басқарма төрағасы кеңес құрамына кірмейтін тұлға болуы мүмкін. Басқарма өз қызметін гмина басқармасының көмегімен жүзеге асырады. Басқарма бастығы гмина басқармасының төрағасы – войт, бургомистр, президент болып табылады [9].

Гминалардың жеке міндеттеріне аймақтарды абаттандыру, жер аудандарын басқару және қоршаған ортаны қорғау, гминаның жолдары, көшелері, көпірлері, алаңдары, жол қозғалысын ұйымдастыру, су құбырлары мен сумен қамту, канализация, коммуналды қалдық суларды бұру және тазалау, тазалық пен тәртіпке қамқор болу, санитарлық жаб-

дықтар, қоқыс төгетін орындар мен коммуналды қалдықтарды залалсыздандыру, электрмен және жылумен қамтамасыз ету, жергілікті қоғамдық көлік, денсаулық сақтау, әлеуметтік көмек (оның ішінде қорғаншы мекемелері), коммуналды тұрғын үй құрылысы, оқу-ағарту (оның ішінде бастауыш сыныптар, балабақшалар мен басқа да ағарту-тәрбиелеу мекемелері), сондай-ақ мәдениет (оның ішінде коммуналды кітапханалар, басқа да мәдениетті дәріптеумен айналысатын мекемелер), дене шынықтыру (оның ішінде демалыс орындары мен спорттық қондырғылар), базарлар мен сауда нысандары, коммуналды жасыл аймақтар мен орман алқаптары, қоғамдық тәртіп пен өрт қауіпсіздігі, гминалық нысандар мен жеке пайдаланудағы қондырғыларды күту мәселелері жатады.

Гминаның тұрғындары сайлау және референдум барысында жалпы дауыс беру негізінде немесе гмина органдары арқылы шешім қабылдайды. Тұрғындарға қоғамдық мақсатта ерікті түрде салық салу, сондай-ақ гмина кеңесін мерзімінен бұрын орнынан алу мәселелері тек гминаның референдумы арқылы шешіледі. Референдум сондай-ақ гмина үшін маңызы бар кез-келген мәселелер бойынша да өткізілуі мүмкін. Ол гмина кеңесінің бастамасымен немесе дауыс құқығы бар тұрғындардың 10% талабы бойынша өткізіледі. Референдум оған дауыс құқығына ие тұрғындардың кем дегенде 30% қатысқан кезде жарамды.

Гмина тұрғындардан кеңес алғаннан кейін немесе олардың бастамасымен гмина кеңесінің шешімі бойынша солецтво (ауыл старостасы бар деревнялар), аудандар, кенттер сияқты қосымша әкімшілік бірлік құра алады.

Гмина, сондай-ақ басқа да коммуналды заңды тұлғалар ерекше заңдарда көрсетілген жағдайлардан басқа, қоғамға пайдалы сипаттағы міндеттердің шегінен шығатын шаруашылық қызметпен айналыса алады. Гминалардың мүмкіндіктерінен асатын бұқаралық міндеттерін орындау мақсатында ол басқа гминалармен өзара әрекеттесе алады. Гминалар апаттық зілзала, қоршаған ортаға төтенше қауіп, апат немесе басқа да алдын ала болжанбаған зілзалалар жағдайында бір-біріне көмек, оның ішінде қаржылық көмек көрсете алады [10].

Гмина өз бюджетінің негізінде дербес қаржылық шаруашылық жүргізеді. Гминаның табысы салықтар, алымдар, заңмен белгіленген басқа да түсімдер, гмина мүлігінің табыстары, мемлекеттік бюджеттен алынған жалпы жәрдемқаржы, тапсырылған міндеттерді орындауға арналған мақсатты дотациялар, тұрғындардың ерікті салығының түсімдері, мұралар, өсиеттік бас тартулар, сыйға берулер және т.б. болып табылады. Гмина бюджетінің жобасы туралы қорытындыны өңірлік есеп палатасы береді.

Жергілікті өзін-өзі басқарудың экономикалық негізіне келетін болсақ, Польшада тиісті жергілікті және өңірлік өзін-өзі басқару органдарының кіріс көздерінің құрылымын анықтайтын Аумақтық өзін-өзі басқару органдарының кірістері туралы заң қолданылады.

Өзін-өзі басқарудың әрбір деңгейі жалпы дотация (субвенция) немесе нысаналы дотация түрінде мемлекеттік бюджеттен қаржы қаражатын тікелей алады.

Аталған табыс көздерінен басқа жергілікті өзін-өзі басқару органдары заңды жеке меншік көздерден, мысалы, өздері иелік ететін активтерден кіріс алады. Аймақтық өзінөзі басқару бірлігінің міндеттері мен құзырлығының көлемі өзгеруімен бірге бұқаралық табысты бөлудегі тиісті өзгертулер қатар жүреді деп атап көрсетілген (ПР Конституциясының 167-бабы).

Сонымен қатар, аймақтық өзін-өзі басқарудың бірліктері жергілікті салықтар мен алымдардың мөлшерін заңнамамен белгіленген шегінде белгілеуге құқығы бар. ПР Конституциясының 167 бабына сәйкес аймақтық өзін-өзі басқарудың табысына меншік табыстары, сондай-ақ, жалпы жәрдем қаржылар мен мемлекет бюджетінен мақсаттық дотациялар жатады [11].

2003 жылы (Жергілікті өзін-өзі басқару бірліктерінің табыстары туралы» Заң (Ustawa z dnia 13 listopada 2003 roku o dochodach jednostek samorządu terytorialnego) қабылданды, онда жергілікті өзін-өзі басқару органдарын қаржыландыру көздері нақты көрсетілді, салық базасын үлестірудегі жергілікті өзін-өзі басқарудың қатысу үлесі белгіленді, сондай-ақ, мемлекеттік бюджеттен мақсаттық дотация алу тәртібі мен мөлшері белгіленді.

Жалпы, жергілікті өзін-өзі басқаруды дамытудың Қазақстанда қолдануға келетін шетелдік оң тәжірибесін мынадай тұжырымдар жасауға болады:

Польшада гмина деңгейінде жергілікті өзін-өзі басқаруды дамытудың жетістігі Орталық және Шығыс Еуропаның басқа елдерімен салыстырғанда жергілікті өзін-өзі басқарудың базалық деңгейі қалыптасқан әкімшілік-аумақтық бірліктер мөлшерінің үлкендігіне негізделген.

Бұл Польшада осы деңгейде дербес бюджеті бар толыққанды өзін-өзі басқаруды құру үшін қажетті әлеуетті қамтамасыз етуге мүмкіндік берді. Осыны ескере отырып, Қазақстанда басқарудың төменгі деңгейлерінде толыққанды жергілікті өзін-өзі басқаруды қалыптастыру үшін әлеуетті ұлғайту мақсатында ауылдық округтар деңгейінде әкімшілік-аумақтық бірліктерді оңтайландыру мәселесін шешу қажет;

елді-мекендердің маңыздылығы мен саны бойынша әртүрлі ерекшелігін негізге ала отырып, жергілікті өзін-өзі басқарудың ұтымды құрылымы қамтамасыз етілген.

Варшава Польшаның астанасы ретінде ерекше құқықтық мәртебеге ие (мәртебесі мен орындайтын функциялары арнайы заңмен айқындалған). Бүгінде Варшава – бұл ең ірі Мазовецкий воеводствосының орталығы.

Қалалардағы аудандар, кварталдар мен шағын аудандар деңгейінде жергілікті өзінөзі басқару органдары жоқ, бірақ гминаға онда заңды тұлға мен дербес бюджетін құрмаған көмекші құрылымдар құру құқығы заңнамалық тұрғыдан бекітілген [12].

Гмина құрамына кіретін ауылдарда да өзін-өзі басқару органдары жоқ, бірақ, онда да қосалқы бірліктер бар (заңды тұлға мен дербес бюджетін құрмаған).

Қазақстанда ірі қалаларда Польшаға ұқсас басқару құрылымы қалыптасқан: Астанада, Алматыда, Қарағандыда, Шымкентте аудандар, басқа облыстық маңызы бар қалаларда – орталықтандырылған басқару құрылған. Польша тәжірибесін ескере отырып, қаладағы аудан деңгейінде дербес бюджеті бар басқару органдарын құру орынсыз.

Сонымен бірге, ірі қалаларда әкімнің халықпен өзара іс-қимыл жасауы үшін заңмен белгіленген тәртіпте азаматтардың қауіпсіздігі мен қоғамдық тәртіпті қорғау, елді-мекендерде тұрғын үй-коммуналдық қызметтердің тиісінше жұмыс істеуін, санитарлық жағдай және т.б. мәселелер бойынша қоғамдық құрылымдар құру құқығын қалалардың мәслихаттарына бекітуге болады.

Кесте 2. Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының табыстары

Жалпы, жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің жұмыс істеуінің шетелдік тәжірибесі осы институтты тиімді дамытудың өте көрнекі мысалдарына толы. Жергілікті өзін-өзі басқарудың ұлттық жүйесін одан әрі жетілдіруге қатысты Қазақстанның алдында тұрған міндеттер тұрғысынан осы тәжірибені оңтайлы түрде пайдалану маңызды.

Біздің елімізде жергілікті өзін-өзі басқаруды дамытудың осы кезеңінде тиімді жұмыс істейтін, Қазақстан үшін барынша қолайлы, жергілікті өзін-өзі басқару органдары қызметін ұйымдастырушылық, қаржылық, кадрлық қамтамасыз ету жүйелерін, сондай-ақ мемлекеттік органдармен өзара іс-қимыл жасау тетігін қалыптастыру қажет. Шетелдік оң тәжірибені ескере отырып елдің мемлекеттік құрылымын, өңірлік ерекшеліктерін (үлкен аумақ, халық тығыздығының төмен болуы, халықтың жинақы тұратын топтары арасында елеулі арақашықтық), ауылдың өзін-өзі басқару саласында жинақталған пайдасы көп отандық тарихымыздың өткен тәжірибесін, жергілікті дәстүрлері мен мәдениетін, экономикалық және басқа да ерекшеліктерді ескере отырып, Қазақстанда жергілікті өзінөзі басқаруды жетілдірудің кешенді шаралары әзірленетін болады [13].

Жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін реформалау және дамыту төменгі деңгейлерден – атап айтқанда селолық округтен, ауылдан (селодан) және қаладағы ауданнан басталатын болады.

Өзін-өзі басқару органдарының қаржылық базасы олардың жеке кірістері мен мемлекеттік бюджеттен бөлінетін дотациядан құралады.

Жергілікті өзін-өзі басқаруды мемлекеттің тануы және оған кепілдік беруі мемлекет жергілікті өзін-өзі басқарудың дамуы үшін қажетті экономикалық, қаржылық және басқа да жағдайлар мен алғышарттар тудыру бойынша өзіне белгілі бір міндеттерді жүктейтіндігін болжайды.

Муниципалды органдардың меншік басты кіріс көзі – салық пен халықтың жинаған қаржысы. Оларды муниципалитет орталық орган бақылауымен бекітіп, жинайды. Төлемдердің негізгі үлесін жылжымайтын мүлік (иеліктегі үйлер мен шаруашылық құрылымдар, жер телімдері) салығы кұрайды. Муниципалитеттер мектеп салығы, кең сұраныстағы тауарлардың қосымша салығы, табыс салығы сияқты басқа да жергілікті салықтарды тағайындайды. Муниципалды шаруашылық табыстары әдетте жергілікті өзін-өзі басқару органы бюджетінің аз мөлшерін ғана құрайды.

Бірақ жергілікті өзін-өзі басқару органдарының табысы жергілікті салықтың өсуіне қарамастан, муниципалды шығындарды, әсіресе құрылыс жұмыстарының шығындарын жабу үшін жеткіліксіз. Сондықтан муниципалитеттерге үкіметтік субсидиялар бөлу тәжірибесі кең ауқымда пайдаланылуда. Әртүрлі елдерде олар әдетте, жергілікті бюджеттің 15-тен 60 %-ға дейінгі мөлшерін құрайды.

Жергілікті өзін-өзі басқарудың өкілеттілігіне оның материалдық және қаржылық ресурстарының сай болу мәселесі аса өзекті мәселелер қатарына жатады. Бұл сәйкестіктің қажеттілігі Жергілікті өзін-өзі басқарудың Еуропалық Хартиясы бекіткен жергілікті өзінөзі басқаруды ұйымдастыруға қойылатын талаптардың бірі болып табылады.

ӘДЕБИЕТТЕР

1. Дмитриев Ю., Тарасов О. Жергілікті өзін-өзі басқарудың Еуропалық Хартиясы және ресейлік заңнама // Құқық және өмір. 2007. №12. 163-169 бб.
2. Жергілікті өзін-өзі басқаруды ұйымдастырудың жалпы принциптері туралы: 1997 жылғы 6 желтоқсандағы ТМД елдерінің Модельді Заңы // www.zakon. Kz
3. Мишин А.А. Шетел мемлекеттерінің конституциялық (мемлекеттік) құқығы. М.: Юстицинформ, 2006.
4. Лучшие практики развития местного самоуправления в Восточно-Казахстанской области: Сборник / Под. ред. Сафоновой Н.В., Фунтовой Л.Г. Усть-Каменогорск, 2012.
5. Жергілікті өзін-өзі басқару. Құжаттар жинағы. М.: «Книга сервис», 2004.
6. Кравченко А.И. Әлеуметтану мен саясаттану негіздері. Орта кәсіптік оқу орындарының студенттеріне арналған оқу құралы. М.: «Трикста», 2004.
7. Кудинов О.А. Шетел мемлекеттерінің конституциялық кұкығы. Оқу-тәжірибелік кұралы. М., 2003.
8. Игнатюк Н.А., Замотаев А.А, Павлушкин А.В. Муниципалды құқық. Оку кұралы. М.: Юстицинформ, 2004.
9. Нудненко Л.А. Непосредственная демократия и местное самоуправление в России: Монография. Барнаул, 2000.
10. Мишин А.А. Шетел мемлекеттерінің конституциялық (мемлекеттік) құқығы. Оқулық. М., 2006.
11. Кудинов О.А. Шетел мемлекеттерінің конституциялық кұкығы. Оқу-тәжірибелік кұралы. М., 2003.
12. Қазақстан Республикасының Президенті – елбасы Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы / «Қазақстан-2050» Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты. 14 желтоқсан, 2012.