Қылмыс пен жаза ұғымы бір-біріне тікелей байланысты. Өйткені, қылмыскер өзінің қолмен істегенін мойнымен көтеріп, жасаған қылмысына сай жазасын алуы тиіс. Ол қылмысты қасақана жасады ма, əлде абайсызда ағат қадам басты ма, бəрібір заң алдында, қоғам алдында жауап беруге міндетті. Əркiмнiң бiлiктi заң көмегiн, сондай-ақ ол көмектi адвокаттың (қорғаушының) қатысуымен алуға құқығы туралы конституциялық ереженi сақтау, сот iсiн тараптардың бəсекелестiгi жəне тең құқықтылығы негiзiнде жүзеге асыруға, iс бойынша ақиқатты анықтап, заңды да негiздi сот шешiмiн шығаруға ықпал етедi. Қылмыстық процестiң барлық кезеңiнде сезiктiге, айыпталушыға, сотталушыға, сотталғанға қылмыстық қудалаудан, айыптау мен соттаудан қорғану құқығы берiлген жəне кепілдендірілген.
Сот практикасын зерделеу - алдын ала тергеу барысында жəне сот төрелiгiн атқару кезiнде конституциялық ережелердегi жəне қылмыстық iс жүргiзу заңындағы қорғану құқығы туралы талаптардың сақталатындығын көрсеттi.
Қылмыстық іс жүргізудің екі негізгі міндеті бар (ҚІЖК 8бап). Оның бірі істің тез жəне толық ашылуымен, оларды жасаған адамдарды əшкерелеумен жəне қылмыстық жауапқа тартумен, əдiл сот талқылауымен жəне қылмыстық заңды дұрыс қолданумен байланыстырылса, екіншісі адамды жəне азаматты негiзсiз айыптау мен соттаудан, олардың құқықтары мен бостандықтарын заңсыз шектеуден қорғауды, кiнəсiз адам заңсыз айыпталған немесе сотталған жағдайда - оны дереу жəне толық ақтауды қамтамасыз етуi, сондай-ақ заңдылық пен құқық тəртiбiн нығайтуға, қылмыстың алдын алуға, құқықты құрметтеу көзқарасын қалыптастыруға жəрдемдесуi тиiстілігімен байланысты болып табылады. Осы міндеттерді жүзеге асыру үшін криминалистика көптеген əдістер қалыптастырады.
Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 33-бабында көрсетілген қылмыстар туралы iстер жеке айыптау iстерi болып саналады, жəбiрленушiнiң өтiнiшi бойынша ғана қозғалады жəне оның айыпталушымен бiтiсуiне орай қысқартылуға тиiс. Криминалистика ғылымында қылмыспен күрес жалпы зерттеу объектісі ретінде қарастырылады. Ал пəні қылмысты тергеу кезінде кері əсерін тигізетін факторларды анықтау, оларға қарсы күрес механизмін қалыптастырып, əдіс–тəсілдерді дамыту болып табылады. Қазақстан Республикасы Парламенті Сенатының Төрағасы: Қ.А. Мамидің өз сөзінде:
«Қылмыстық іс жүргізудің қатысушыларының құқықтарын қорғау – өзекті де, толғақты мəселелердің бірі болып саналады. Тұлғаның құқықтарының шынайы түрде қамтамасыз ету – қылмыстық сот ісін жүргізу сферасындағы демократияны, ізгілікті бағалаудың өлшемі. Бұл үшін, тек қана қылмыстан зардап шеккен адамдардың құқықтары мен бостандықтарын ғана қорғау емес, сонымен қатар қылмыстық ізге түсуге тартылған адамдардың да құқықтары мен бостандықтарын сақтау қажет. Кінəсіздерді соттау, негізсіз қылмыстық жауапкершілікке тарту мүлдем жойылу қажет деп атап кетеді. Сондықтан əрбір қылмыстық сот өндірісіне қатысушылардың құқықтарын толық қорғалуын қамтамасыз ету үшін барлық заңмен тыйым салынбаған əрекеттер тізбегі жасалуы тиіс.
Өз кезегінде жəбірленуші мен айыпталушының бітімге келуі де соңғы кезде жиілеп кетті. Оның шынайы себептері келесідей:
- Айыпталушының шынайы түрде істеген əрекетіне өкініп, жəбірленушіден кешірім сұрай отырып, келтірілген залалдың материалдық түрде орнын толтыруы;
- Айыпталушының өкіне отырып, жəбірленушіден кешірім сұрап, істі жүргізуші тергеушімен сөз байласу арқылы, соңғысы жəбірленушіні əртүрлі əдістермен көндіруі;
- Əрекет қабілеті шектеулі жандарға залал келтірген айыпталушының жəбірленушінің қамқоршысымен сөз байласып бітімге келуі;
- Айыпталушының жəбірленушіні алдын ала қорқытып немесе күш көрсетіп, немесе көрсетемін деп қорқыту арқылы тергеушінің алдында бітімге келгендіктерін жалған түрде бейнелеу;
- Жəне өзге де жағдайлар.
Осы жағдайлардың біріншісінен басқасының барлығында заңсыз əрекеттер байқалады. Айыпталушы (қылмыскер) қылмыс жасағаннан кейінгі əрекеті объективті көрініс, ал оның ішкі күйзелісі, өкінуі жəне тағы басқа психологиялық жай-күйі субъективті көрініс болып табылады. Объективті жəне субъективті көрініс бірігіп үйлесімділік ие болған кезде нақты сипаттама беріп айыпталушының шын жағдайын жан-жақты анықтауға болады.
Жоғарыда аталған ситуациялардың барлығында сырт көріністен қарағанда барлығы ең бірінші жағдай секілді көрінеді, яғни айыпталушының шынайы түрде істеген əрекетіне өкініп, жəбірленушіден кешірім сұрай отырып, келтірілген залалдың материалдық түрде орнын толтыруы. Бұл əрине бастапқы алдамшы көрініс. Сондықтан лауазымды тұлға тергеуші немесе анықтаушы істің барысында алдамшы жағдайларды анықтаған кезде тексеру мақсатында келесі əрекеттерді жүзеге асыруы тиіс.
- Айыпталушының жəбірленушімен жеке жүздесуіне тыйым салу. Яғни жүздесу, телефонмен байланысуын жеке өзі қатысуы арқылы шығуымен қадағалау.
- Ымыраға келдік деп тапқан жағдайда, қайта жауап алынуы тиіс. Жауап алу процесінде нақты сұрақтар тізбегі алдын-ала жасалып қойылуы керек. Беттестіру тергеу əрекетін жасап, əр-түрлі криминалистикалық тактикалық тəсілдерді пайдалануы тиіс. Мақсаты нақтылау, кедергілерді анықтау, жəбірленушінің психикалық жай-күйіне сипаттама беру.
- Əрекет қабілеттілігі шектеулі жандардың қамқоршысының жеке өмірбаянымен жəне жеке мінездемесімен толық танысу керек. Кез келген жағдайда түпкілікті шешім шығарар алдында қамқоршы мен айыпталушының арасындағы қарым-қатынас сипатын анықтау керек. Сонымен қатар, əрекет қабілеттілігі шектеулі жəбірленушіден жеке дара ситуацияға сəйкес маман қатыстыра отырып жауап алу керек. Жəне тағы басқа əрекеттер.
Сонымен барлық аталған сипатқа ие жағдайларды анықтау үшін, ең алдымен, біздің ұсынысымыз бойынша келесі талаптарды сақтау жəбірленушінің құқықтары мен бостандығын қамтамасыз етеді деп ойлаймыз.
- тергеуші өз ісіне адал болуы бірінші шарт болып есептеледі. Ал ол үшін тергеушінің адалдығына тек қана сенім арту жеткіліксіз деп есептейміз;
- тергеушінің əрбір əрекетін тиісті өкілетті лауазымды тұлғалармен қатаң бақылауға алынуы тиіс;
- жəбірленушінің қауіпсіздігін қамтамасыз ету шараларын жетілдіру керек;
- айыпталушыға тиісті бұлтартпау шараларын қолдану.
Осы талаптар сақталғаннан кейін ғана жағдайларды анықтау жəне онымен күрес мəселелері туралы айтуға болады. Егер жоғарыда көрсетілген əрекеттер жəне тəртіп тізбегі жүзеге толығымен жүзеге асырылса, онда қылмыстық сот өндірісінде орын алатын келеңсіз жағдайлар азаяды деп ойлаймыз. Əрине бұл жұмыстың көлемі қылмыстық сот өндірісінде кездесетін кейбір мəселелерді ғана қамти алды. Алдағы уақытта жүйелі жұмыстар жасалады деген ойдамыз.
Әдебиеттер
- Орысша-қазақша заңдық түсіндірме сөздік-анықтамалық. - Алматы: Жеті жарғы,
- Ағыбаев А.Н. ҚР-дың Қылмыстық кодексіне түсіндірме жалпы жəне ерекше бөлімдер. - Алматы: Жеті жарғы,
- Жəбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босатудың бастапқы негіздерінің ерекшіліктері // Заң жəне Заман. – № 5. – 2005. – Б. 44-46.
- Жəбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату нормасының қылмыстық құқық қағидаларына қайшылығы // Профилактическая деятельность государства как одно из основных средств сдерживания преступности в стране: Мат-лы междунар. науч.-практ. конф. Ч. – Алматы: ООНИиРИР Академии МВД Республики Казахстан, 2006. – Б. 477-482.
***