Құқықтық әдебиеттерде «адам» мен «тұлға» ұғымдары синоним ретінде қолданылады. Демек адамға тән құқықтық құндылықтар тұлғаға да тиесілі болмақ. Адам құқығын шынайы табиғатына сәйкес жеке тұлғадан айыру мүмкін емес, адам құқығы – адамның құқықтары мен бостандықтарының қоғамдық өмірдегі іс-әрекеті, бұл тұлғаның өмірін қамтамасыз ететін шынайы мүкіншіліктері.
Азамат құқығы нақты нормативтік құқықтық актілерде бекітіледі, оған мемлекеттік кепілдік беріледі. Олар адамды мемлекеттік ұйымдасқан бірлестіктің қатысушы ретінде көрсетеді, адамзат өкілі ретінде танытады және оның өмір сүруіне қажетті фактор болып табылады. Міне, осы байланыстың негізі құқықтық мәртебе мәселесін туындатады.
Құқықтық мәртебе ұғымының негізіне үңіліп көрсек, бұл тұтас бір ауқымды жиынтық. Жалпы «мәртебе» сөзі латын тілінен аударғанда, жағдай, жай-күй деген мағынаны білдіреді, демек біз қарастырып отырған мәселеде тұлғаның жағдайы, жай-күйі. Құқықтық мәртебеге құқық теориясында тұлғаның мемлекетпен танылатын және кепілденетін құқықтары, бостандықтары, міндеттері және заңды мүдделерінің жиынтығы ретінде анықтама беріледі [1]. Конституциялық құқық теориясы тұрғысынан қарастырған ғалымдар құқықтық мәртебеге мемлекет пен тұлға арасындағы қалыптасатын қатынастарды құқықтар, бостандықтар және міндеттер түріндегі заңи нысанда бекітіледі деп анықтама береді [2]. Бұл тұжырымдардан құқықтық мәртебе біріншіден, мемлекет пен тұлғаның арасындағы байланыс, екіншіден, тұлғаның құқықтары мен бостандықтарының жиынтығы деген қорытындыға келуге болады.
Тұлғаның құқықтық жағдайы дегенде оның құқықтары мен міндеттерінің жиынтығы түсініледі, демек құқықтық мәртебенің мазмұнын құқықтар мен бостандықтар жүйесі құрайды.
Тұлғаның құқықтық мәртебесінің мазмұнын құрайтын құқықтар мен бостандықтар жүйесін келесідей негізде жіктеуге болады:
- Азаматтық, жеке құқықтар, яғни адамның жеке өміріндегі бостандықтарын айқындайды, оның заңсыз кедергілерден қорғалуының заңды негізін сипаттайды.
- Саяси құқықтар, яғни мемлекеттік билікті жүзеге асыруға, мемлекеттік басқару істеріне тұлғаның араласу мүмкіндіктерін сипаттайды.
- Мәдени құқықтар, яғни адамның рухани қажеттіліктерін қамтамасыз етумен сипатталады.
- Әлеуметтік және экономикалық құқықтар, яғни адамның лайықы өмір сүру деңгейін қамтамасыз етумен сипатталады.
Құқықтардың бұлайша категорияға жіктелуі шартты түрде деп танылады, өйткені нақты құқықты талдауда, сипаттауда ортақ белгілі бір тұжырымға келу оңай емес. Соның ішінде, біз қарастырып отырған сөз бостандығын азаматтық, яғни жеке құқықтар санатына да, саяси құқықтар санатына да жатқызуға болатын сияқты. Өйткені, бұл құқықтың аясының кеңдігі сонша, қолданылу салаларына қарай нақтылау қиындау. Осыдан да болар, қазақстандық заң ғылымында сөз бостандығына қатысты пікірлер әлі де әртүрлі болып келеді. Мысалы, заңгер-ғалымдар Л.Т. Жанузакова бұл субъективтік құқықты саяси құқықтар қатарына жатқызады [3, 31 б.], ал А.Н. Сагиндыкова болса сөз бен шығармашылық бостандығын азаматтық (жеке) құқықтар мен бостандықтар тобына жатқызады [4, 161-162 б.]. Сол сияқты Ө.Қ. Қопабаев та сөз бостандығын «өз еркімен көңіл білдіру бостандығы» ретінде азаматтық (жеке) құқықтарға жатқызады [5, 23 б.].
Жалпы алғанда сөз бостандығын тұтас жиынтық ретінде қарастырамыз. Біз осыдан бұрынғы мақалаларымызда сөз бостандығын тұтастық ретінде қарастырған болатынбыз. Өйткені, сөз бостандығын өз құрамына пікір мен ойды еркін жеткізу, баспасөзде еркін жарияланым жасау және еркін ақпарат алу құқықтарын топтастырады деген көзқарас тұрғысынан зерттеуге ұмтылған едік. Біз бұны жалпылама шартты түрдегі топтастыру деп қарастыратын болсақ, олардың толық мазмұнын сипаттау қандай құқықтар мен бостандықтарды біріктіретіндігін саралаумен ұштасады. Сөз бостандығы құқығының мазмұнын құрайтын әрбір топтаманы жіктейтін болсақ жоғарыда қарастырып өткен құқықтар мен бостандықтар жүйесімен түйісеміз. Ойымызды нақтылап көрелік.
Ой-пікірді еркін жеткізу құқығын жүзеге асыруда еркін меңгерген тілді таңдау мүмкіндігі берілген. Ойдың жеткізілуі ауызша немесе жазбаша нысанда да жүзеге асуы мүмкін. Еркін пікір алмасу, хат-хабар алмасу құқығы және оның құпиялылығының сақталу құқығы ҚР Конституциясының 18-бабында: «Әркiм өзiнiң ... жазысқан хаттарының, телефон арқылы сөйлескен сөздерiнiң, пошта, телеграф арқылы және басқа жолдармен алысқан хабарларының құпиялылығы сақталуына құқығы бар» [6] – деп бекітіліп, кепілдік берілген.
«Әркiмнiң ана тiлi мен төл мәдениетiн пайдалануға, қарым-қатынас, тәрбие, оқу және шығармашылық тiлiн еркiн таңдап алуға құқығы бар» [6] – деп Ата Заңның 19-бабының 2-тармағы әрбір азаматтың шығармашылық тілін еркін таңдап алу құқығының бекітілгендігін дәлелдейді. Бұл өз кезегінде әрбір азаматтың шығармашылығының нәтиже, түйін, байламдарын баспасөз басылымдарында еркін жарияланым жасауына мүмкіндік береді.
ҚР Конституциясының 18-бабында: «Мемлекеттiк органдар, қоғамдық бiрлестiктер, лауазымды адамдар және бұқаралық ақпарат құралдары әрбiр азаматқа өзiнiң құқықтары мен мүдделерiне қатысты құжаттармен, шешiмдермен және ақпарат көздерiмен танысу мүмкiндiгiн қамтамасыз етуге мiндеттi» [6] – деп бекітілген. Бұл әрбір азаматтың еркін ақпарат алу құқығының негізі болып табылады.
Сонымен, біз талдап өткен құқықтар мен бостандықтарды жиынтық ретінде қарастырсақ сөз бостандығы құқығының тұтас сипатын қалыптастыратындығын байқаймыз. Осы құқықты толық негізде қолдану әрбір тұлғаның рухани тәуелсіздігін көрсетеді. Бұл рухани тәуелсіздікті тұлғаның өзіндік сенімінің, болашаққа деген ұмтылысының, нақты бір саладағы жетістігінің іс-әрекет арқылы көрінуіне түрткі болатын итермелеуші күш деуге болады. Тұлғаны осы рухани тәуелсіздігінен айыру оның құқықтық мәртебесіне қол сұғушылық болып табылады. Өйткені, құқықтық мәртебенің өзі заңи тұрғыда бекітілген құқықтар мен бостандықтардың жиынтығы.
Әдебиеттер
- Матузов Н.И., Малько А.В. Мемлекет және құқық теориясы / aуд. Б.Ө. Алтынбасов. – Алматы, 2013. – 583 б.
- Кемали М. Адам құқықтары және оларды қорғаудың тетіктері. – Алматы, 2012. – 396 б.
- Жанузакова Л.Т. Конституционное право Республики Казахстан: учебно-методическое пособие. – Алматы, 2008. – 216 с.
- Сагиндыкова А.Н. Конституционное право Республики Казахстан. – Алматы, 1999. – 336 с.
- Қопабаев Ө.Қ. Шетелдердің конституциялық құқығы. – Алматы, 1998. – 160 б.