Адам организмінің қоршаған ортаның қолайсыз жағымсыз әсерлеріне сезімтал болатыны экологиялық генетиканың негізгі міндеттері болып табылады [1,2]. Организмнің фосфорға деген даралық сезімталдығы әртүрлі болатыны белгілі [3]. Адам организмінің ксенобиотиктерге, оның ішінде фосфорға «төзімді», «сезімтал» және «өте сезімтал» болуы оның генетикалық ерекшеліктеріне байланысты [4].
Зерттеу мақсаты. Фосфор қосылыстарымен созылмалы уыттанған сырқаттар қанының плазмасындағы нәруыздардың тотығуы өнімдерінің организмнің фосфорға сезімталдығына байланысты әр түрлі деңгейде өзгеретінін зерттеу болып табылады.
Әдістері мен нэтижелері.
метриялық әдісімен зерттелді [5].
Фосформен жіті уыттанған
Нәруыздардың тотығу белсенділіктері Дубинина Е.А. спектрофото- жануарларда нәруыздар тотығуының индексі келесі өрнек аркылы
Мұндағы : 1-бақылау топ; 2- тәжірибелік топ; Зерттеу нәтижесінде алынған мәліметтер фосфор қосылыстарымен созылмалы уыттанған сырқаттар қанының плазмасындағы нәруыздар тотығуының өнімдері организмнің фосфорға сезімталдығына байланысты әр түрлі деңгейде өзгеретінін көрсетті. Нәруыздар тотығуының алмасу өнімі - алифатикалық альдегиддинит-рофенилгидразанондардың бейтарап түрінің (НТМ370) мөлшері фосфорға «төзімді», «сезімтал» топтарда жалпы топқа қарағанда өзгермеді, «өте сезімтал» топта 18,7%-ға көбейді. Фосфордың улы әсерінен жалпы топта болмыстық көрсеткішіне қарағанда 25,1%-ға көбейді, фосфорға «төзімді» тобында парықты өзгермеді, б>л алмасу өнімінің жоғарылау деңгейі фосфорға «сезімтал» тобында 44,5%-ға, «өте сезімтал» топта 1,7 есе өсті.
Фосфорға сезімталдығына байланысты нәруыздар тотығу үрдісінің әсерінен пайда болатын өнімнің бірі-алифатикалық кетондинитрофенилгидразонның негізгі түрі (НТМ430) жалпы топпен салыстырғанда фосфорға «төзімді», «сезімтал», «өте сезімтал» топтарда парықты өзгермед (1-кесте)
Фосформен уыттанған жалпы топта болмыстық көрсеткішіне қаратанда 20,7%-та өсті, фосфорта «төзімді» тобындаты жануарлар қанының сары суында өзгермесе, «сезімтал» топта оның мөлшері 43,1%-та көбейді, б>л көрсеткіштің ең үлкен мәні фосфорта «өте сезімтал» топта орын алып, өсу деңгейі 60,9%-та тең болды. Алифатикалық альдегид-динитрофенилгидразондардың негізгі түрі (НТМ530) жалпы топқа қаратанда «төзімді», «сезімтал» топтарда парықты өзгермеді, «өте сезімтал» топта 12%-ға өсті. Фосформен уыттанғаннан кейін б>л көрсеткіштің өзгеруі тек қана фосфорта «сезімтал», «өте сезімтал» және жалпы топтарында орын алды. Б>л топтарда НТМ530 өсу деңгейі сәйкес 39,2%-та, 75%-ға және 12%-та сәйкес тең болды, ал фосфорға «төзімді» топта оның мөлшерінің бақылау тобының көрсеткішінен айырмасы болмады.
Нәруыздар тотытуының алифатикалық бейтарап кетонденитрофенил гидрозонның (БТМ356) мөлшері фосфорға «төзімді» топтағы сырқаттарда жалпы тобына қарағанда 24,9 %-та кем болды, б>л көрсеткіштің деңгейі фосфорға «сезімтал» топта парықты өзгеріске үшырамады, ал ең үлкен мәні фосфорға «өте сезімтал» топта орын алды. Б>л топтағы сырқаттар қанның қүрамындағы алифатикалық бейтарап кетонденитрофнилгидрозонның (БТМ356) өсу деңгейі жалпы тобымен салыстыртанда 28,2%-та артты. Б>л науқастар қанының қүрамында нәруыздар тотытуының алмасу өнімдерінің бірі - алифатикалық бейтарап альдегидтің БТМ370 мөлшері фосфорға «төзімді» топтағы сырқаттардың плазмасында жалпы топпен салыстыртанда 46,9 %-та кеміді, «сезімтал» және «өте сезімтал» топтарындағы сырқаттардың көрсеткіші 10,4 % сәйкес артық болды.
Алифатикалық альдегидденитрофнилгидрозонның бейтарап түрінің БТМ430 мөлшері фосфорта «төзімді» топтаты сырқаттарда жалпы тобына қаратанда 25,2% - та аз болды, фосфорта «сезімтал» топта парықты өзгеріссіз болса, «өте сезімтал» 30,2%-та жотары болды. Фосфор қосылыстарымен созылмалы уыттантан сырқаттар қанының қүрамындаты нәруыздар тотыты алмасу өнімдерінің бірі - денитрофенил гидрозонның негізгі алифатикалық кетоны альдегидтің (БТМ530) мөлшері «төзімді» топта сырқаттардың плазмасында жалпы топпен салыстыртанда 33% -та кеміді, ал «сезімтал» топта парықты өзгермеді, фосфорта «өте сезімтал» топта 41,5% -та артты.Нәруыз тотытуының индексі «төзімді» топта жалпы топқа қаратанда 41,5% төмендесе, «сезімтал» топта өзгеріссіз, «өте сезімтал» топта 43% -та жотары болады. Сонымен, фосфор қосылыстарымен созылмалы уыттантан сырқаттар қанының қүрамында нәруыздар тотытуының алмасу өнімдері түрлерінің деңгейі аурулардың фосфорта сезімталдытына байланысты өзгерді. Б>л ауытқулар фосфорта «төзімді» топта төмендесе, «сезімтал» және «өте сезімтал» топтардаты сырқаттарда жотары деңгейде болды.
ӘДЕБИЕТТЕР
- Сидорова Е.И., Ревазова Ю.А., Сафронов В.В. Изучение генетического полиморфизма и цитогенетических нарушений у лиц, имевших контакт с токсичными химическими соединениями // Гиг. и сан.-2004.- №6.-С.59-62.
- Баранов В.С., Баранова Е.В., Иващенко Т.Э. и соавт. Геном человека и гены «предрасположенности».- спб.: Интермедика, 2000.-120с.
- Орманов Н.Ж. Использование хемилюминесцентного метода в диаг-ностике и прогнозировании состояния здоровья рабочих фосфорного завода // В мет.указании «Всесоюзной школы-семинара» по «Био- Термо- Хемилюминесценции» (квантовая биология), часть II.- М. - Суздаль, 1990.-с.33.
- Әділбекова Д.А., Жацыпбекова 3. Х. Окислительный метаболизм белков у больных хронической интоксикации соединениями фосфора // Тр. межд. науч.-пр. конф. на тему: «Актуальные проблемы педагогического образования» посвященный 15-летию Независимости РК и 5-летию образования университета, Шымкент, 2006.-С.200-202
- Дубинина Е.Е., Бурмистров С.О., Ходов Д.А., Поротов И.Г. Окислительная модификация белков сыворотки крови человека. Метод ее определения // Вопросы мед. химии. - 1995.- № 1. - С. 24-26.
- Ковалевский А.Н., Нифаньтев О.Е. Замечания по скринниговому методу определения молекул средней массы // Лабораторное дело. -1989.- № 10.-С. 35-39.
- Нагоев Б.С., Габрилович М.И. 3начение определения средних молекул в плазме крови при инфекционных заболеваниях вирусной и бактериальной этиологии// Клинич.лаб. диагностика.-2000.- №1.-С.9-11.
- Габриэлян Н.И. Скриннинговый метод определения средних молекул в биологических жидкостях. - Метод. рекомендации. - М., 1965. - 29 с.
- Карякина Е.В., Белова С.В. Молекулы средней массы как интегральный показатель метаболических нарушении. //Клиническая лабораторная диагностика. -2004.-№3.-С.3-8.