Эфирмайлы өсімдіктерді және олардың компоненттік қүрамын,биологиялық белсенділігін зерттеу өте өзекті, әсіресе Қазақстанның эфир майлы өсімдіктерін зерттеу маңызды, себебі Қазақстан флорасы эфирмайлы өсімдіктерге бай. Өсімдіктерден бөлінетін маңызды биологиялық белсенді заттардың, эфирмайлары үлкен практикалық маңыздылыққа ие. Атап айтқанда, олар тамақ, косметика, фармацевтика өндірісінде өте маңызды сондай-ақ медицинада, ароматерапияда кеңінен қолданылады.Қазақстанның денсаулық сақтау саласы және фармацевтика өндірісі өсімдіктектес жаңа және әсерлі дәрілік заттарға сүранысы өте үлкен, өйткені дәрілердің 70 -80 % импорт арқылы келеді.Өсімдіктектес дәрілерді яғни фитопрепараттарды қолдану өте үтымды, себебі олар аз уыттылықа ие, комплексті әсер етеді, қосымша әсерлерді бермейді, сондай-ақ олар арзан және оңай қолжетімді шикизат көзінен алынады.
Эфирмайлы яғни ароматты және дәрілік өсімдіктердің химиялық қүрамын зерттеу, олардан қажетті негізгі компонентерді бөліп алу және модификациялау өте өзекті. Мүндай зерттеулерді жүргізе отырып біз Қазақстан Республикасының фармацевтика және медицина салаларын арзан және қолжетімді шикізат көзімен қамтамасыз етеміз, сондай-ақ осы салалардың өндірістік үрдісіне елеулі үлес қосып қазіргі нарықтық экономикалық жағдайлардағы негізгі талаптарға сәйкес болуын қамтамасыз етеміз.
Зерттеу әдістері.Су буымен айдау, хромато-массспектрометрия,индуктивті байланысқан плазмалық спектрометрия, Клевенджер аппараты және т.б. Практикалық маңызда пайдалы заттардың негізгі көзі эфирмайлы өсімдіктер болып табылады. Мүндай, яғни ароматты өсімдіктерден көптеген пайдалы, маңызды компоненттер бөлініп алынады. Солардың бірі эфир майлары және қүлмақ. Эфир майлары-өсімдік шикизатынан алынатын иістенгіш сүйық үшқыш заттардың қоспасы. Эфир майы өсімдіктер әлемінде кең таралған, олардың ролі үлкен. Мемлекеттік Фармакопея эфир майларына былайша анықтама береді: эфир майлары органикалық қосылыстардың әртүрлі кластары, көбінесе терпеноидтар, аз мөлшерде ароматты немесе алифатты қосылыстар болып табылатын иістендіргіш заттардың қоспасы болып табылады. Аталуының себебі физикалық қасиеттерімен байланысты: бүл майлы сүйықтарды қағазға енгізгенде майлы дақтар пайда болады, олар үшқыш. Қазіргі уақытта эфир- майлы өсімдіктерден алынатын эфир майлары терпендер, спирттер, альдегидтер, кетондар және т.б. көмірсүтектердің көпкомпонентті органикалық қосылыстары болып табылады.Эфир майларының химиялық қүрамында негізгі орынды терпендер мен олардың оттекті туындылары алады. Қүлмақтың диагностикалық белгілерін микроскопиялық зерттеу мақсатында шикизаттың 1 г өлшендісін Жезказған ботаникалық бақшасына зерттеуге жібердік. Мүнда A. Serotina өсімдігінің анатомиялық қүрылысы зерттелініп, өсімдіктің қай бөлігінде эфир майларының жинақталатындығы анықталды. 364 Микроэлементтік аналізді жүргізу үшін алдымен шикизаттың қүрғақ күлденуін жасадық.Мүнда 17г шиказат өлшендісін муфель пешінде мемлекеттік фармакопеядағы методика бойынша күлдендірдік. Микроэлементтік анализ индуктивті байланысқан плазмалық спектрометрия әдісімен жүргізілді(Алматы қ.). Зерттеу нәтижелері бойынша A. Serotina күлінің қүрамында 43 элемент (Hf, In, U, Ta, Ga, Sc, P, Sb, Ti, Zr, As, W, Cr, Ni, Ge, Bi, Ba, Be, Nb, Mo, Sn, V, Ce, Li, La, Cd, Cu, Yb, Y, Zn, Ag, Co, Sr, Au, Tl, Fe, Pt, Te, Th, B, Al) анықталынды.
Қорытынды. Эфир майын өндіріске енгізу өзекті мәселе. Жергілікті өсімдік қүлмақтың эфир майын алу халықаралық талаптарға сай жүргізілу керек.Эфир майларынан 5000-нан аса компоненттер бөлініп алынып, идентификацияланған. Олардың құрамы өсімдік түріне, олардың хемотипіне, жинау кезіндегі ауа райына, шикізатты сақтау шарттарына, оларды бөліп алу әдісіне, сондай-ақ сақтау ұзақтығы мен жағдайларына тәуелді. Эфир майлары фармацевтикалық өндірісте, медицина және ароматерапияда, сондай-ақ еріткіштер ретінде қолданылады. Эфир майларының фармацевтика, тамақ және парфюмерия өндірісіндегі практикалық маңыздылығымен қатар олардың құрамына кіретін терпеноидтар фармакологиялық әсер етудің кең спектріне ие,соның ішінде рентгенспектралді әдістерімен зерттелінген.
Әдебиеттер
- Қазақстан Республикасының мемлекеттік фармакопеясы; Астана 2009 том 227 бет.
- Руководство к практическим занятиям по фармакогнозии И.А.Самылина, А.А.Сорокина Москва 2007 510-526 бет.
- Дәрілік өсімдіктер Н.М.Мухитдинов, А.Т.Мамурова Алматы, 2013 184 бет.