Йод жетіспеушілік жағдайының негізгі аспектілері

Йод жетіспеушілік жағдайы адам ағзасына әсері.

Йод – маңызды микроэлементтердің бірі1. Ағзадағы қалыпты мөлшері шамамен 100-150 мкг.

Йодтың ағзадағы 80-ы (15-20 мг) қалқанша безде орналасқан. Ол маңызды мүшенің гормондарының түзілуі үшін қажет.Мұнда әрекет ететін бастауышы йод болатын тироксин мен трийодтиронин гормондары түзіледі. Йодты гормондардың биологиялық рөлі:

• йод ұрықтың өнуі, дамуы үшін ықпал етеді;
• сары дененің қызметін ынталандырып, жүктіліктің алғашқы кезеңін қорғайды;
• иммундық жүйенің қалыптасуына ықпал етеді;
• эмбриогенез үрдістерін реттейді;
• мидың құрсақішілік дамуын қамтамасыз етеді;
• анаболикалық әсері бар, сондықтан тіндердің өсуі менбөлінуін бақылайды;
• ағзадағы барлық алмасу үрдістерін реттеуге қатысады.

Қалқанша бездің гормондары ағзаныңжүйелерініңқызметін, су-тұз алмасуын, жылудың пайда болуын, заталмасу қарқынын, нәруыздар, көмірсулар мен дәрумендердіңалмасуын қамтамасыз етеді. Қалқанша безінде негізгібөлігі бета-каротин болып табылатын өсімдік тектес ізашарлары - каротиноидтардан А дәрумені пайда болады.

Йод жетіспеушілігі адам ағзасының дамуы мен қалыптасуына қатысты көптеген жағымсыз салдарларға ие. Йод жетіспеушілігінен туындаған бұзылулар «йод тапшылығы аурулары» терминімен біріктірілген және өте өзекті медициналық және әлеуметтік проблема болып табылады [2]. Йод тапшылығы ауруларының негізінде ағзаға йодтың жеткіліксіз түсуіне байланысты қалқанша безінің гормондарының жеткіліксіз өндірісі жатыр.

Әлемдегі йод жетіспеушілік көрінісі.

1980 жылы Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы адамзаттың шамамен 60% - ы йод

жетіспеушілігінен зардап шегетінін жариялады (ең ауыры-дамушы елдерде). Көп ұзамай йод жетіспеушілігін жоюдың ең қарапайым және арзан әдісі-йодталған тұзды тұтыну екендігі белгілі болды[3]. Содан бері йодталған тұзды пайдаланатын үй шаруашылықтарының үлесі 20-дан 70% - ға дейін өсті[4. Осыған қарамастан, ДДҰ мәліметтері бойынша, 2 миллиардқа жуық адам, олардың үштен бірі мектеп жасындағы балалар, йод жетіспеушілік жағдайында өмір сүруді жалғастыруда[5]. Ресей Федерациясындағы кең ауқымды зерттеулер елдің барлық аумағында йод тапшылығының (әртүрлі ауырлық дәрежесінің) сақталғанын айғақтайды. [6] Бұл ретте қалқанша без патологиясының құрылымында ересектерде йод тапшылығы аурулары 65% - ды, ал әйелдерде-95% - ды құрайды[7]. Йодқа күнделікті қажеттілік адамның жасына және физиологиялық жағдайына байланысты және [8:

90 мкг - 5 жасқа дейінгі балалар үшін,

120 мкг - 5 жастан 12 жасқа дейінгі балалар үшін,

150 мкг - 12 жастан бастап балалар мен ересектер үшін,

250 мкг - жүкті және бала емізетін әйелдер үшін.

Йод ағзадан негізінен бүйрекпен шығарылатындықтан, йодтың несеппен шығарылу деңгейі оның тұтынылуын көрсетеді, ал популяцияның йод мәртебесінің жіктелуі несептегі йод концентрациясының медианасына (йодурия медианасына) негізделген.

Йод жетіспеушілігімен байланысты аурулар бүкіл әлемде денсаулық сақтаудың маңызды проблемасын тудырады. Үндістанда субконтинент топырағында йодтыңжетіспеушілігіне, йод тапшылығы бар топырақта өсірілетін жануарлар мен өсімдіктерден алынатын өнімдерге байланысты бүкіл халық йод жетіспеушілігіне бейім. Үндістанда йод тапшылығы бар аймақтарда туылған балалар орта есеппен 13. Интеллект коэффициенті (IQ) йод мөлшері жеткілікті аймақтарда туылған балаларға қарағанда 5 тармаққа төмен. Үндістандағы йод тапшылығымен күресу бағдарламасы-бұл денсаулық сақтаудың сәттілік тарихы: халықтың 92% - ы йодталған тұзды пайдаланады. Мемлекеттік мекемелер, академиялық мекемелер, тұз өнеркәсібі, даму агенттіктері және азаматтық қоғам арасындағы серіктестік осы жетістікке жетуде маңызды рөл атқарды. Үндістанда йод тапшылығын тұрақты түрде жою қол жетімді, барлық негізгі мүдделі Тараптардың ұлттық және мемлекеттік деңгейдегі жедел және келісілген күш-жігері қажет. даму агенттіктері мен азаматтық қоғам осы жетістікке жетуде маңызды рөл атқарды9.

Йод жетіспеушілігі Жапония және кейбір Еуропа елдері (Скандинавия, Швейцария, Австрия) үшін проблема болып табылмайды, онда тағамға йод қоспаларының ұлттық бағдарламалары көптеген жылдар бойы жұмыс істейді (WHO, 2004)

Дамушы елдерде йод тапшылығы бүкіл адамның денсаулығына теріс әсер ететін модификациялық факторлардың бірі ретінде анықталды. [10]Бұл денсаулық сақтаудың жаһандық проблемасы және онымен күресу, жеке адамға емес, қауымдастық деңгейінде диагноз қоюға және түзетуге баса назар аудару керек. Йодтың жетіспеушілігімен күресте жағдайды өзгерту үшін серіктестіктер өте маңызды: ЮНИСЕФ, МСИДД (йод тапшылығы ауруларын бақылау жөніндегі халықаралық кеңес), халықаралық және қос құрылымды агенттіктермен және тұз өнеркәсібімен ынтымақтастық, бұл көптеген тараптарға сыртқы тұзды йодтаудың Ұлттық бағдарламаларын жасауға көмектесті.

Әлемнің көптеген елдерінің тәжірибесі йод тапшылығы проблемаларын шешудің ең тиімді жолы тұзды йодтау саласындағы заңнаманы қабылдау және тарту болып табылатынын көрсетеді. 2000 жылдың сәуір айындағы жағдай бойынша йод тапшылығы байқалған әлемнің 130 елінің 95-інде Вайс бойынша заңнама қабылданды. Қазірдің өзінде Қытай, Үндістан, Индонезия, Бразилия, Бангладеш сияқты көп қоныстанған елдердің 72 тұрғындары тек йодталған тұзды пайдаланады. Осының арқасында жыл сайын 85 миллион бала дүниеге келеді, Оларға йод тапшылығының ауыр зардаптары қауіп төндірмейді. Орталық және Шығыс Еуропада және ТМД елдерінде Вайс бойынша заңнама Болгарияда, Польшада, Венгрияда, көптеген Балқан елдерінде (Югославия, Хорватия, Македония, Босния), Қырғызстан мен Түркіменстанда қабылданды. Аймақтың барлық қалған елдеріне алға қойылған мақсатқа жету үшін қосымша уақыт қажет (2006-2007 жж.дейін). Ресей мен Украинаға келетін болсақ, ірімшіктерге байланысты тұзды әмбебап йодтау бойынша саяси міндеттемелерді орындау үшін ұзақ уақыт қажет болуы мүмкін11.

Йод жетіспеушілігінің Қазақстанда таралуы.Қазақстан Республикасында Тәуелсіздік алғаннан кейін алғаш рет 1999 жылы йодтың несеппен экскрециясының көрсеткіштерін пайдалана отырып, тергеу жүргізілді, сол кезде ЙТА-ның таралу дәрежесі мен айқындылығын көрсетті. Осы зерттеулер бойынша Қазақстанның оңтүстік және шығыс облыстарында орташа өсу қарқыны 52-ден 67-ге дейін болды. Солтүстік өңірде бұл көрсеткіш 60,7-ге жетті, ал сұлы эндемиясынан бос деп саналған Батыс өңірлерде 61 әйелдің репродуктивті өсуінен зардап шегетіні анықталды, тек Қазақстанның орталық өңірінде бұл көрсеткіш 25-ті құрады. 5844 иелік етілген үйлердің тек 29 29-ы йодталған тұзды пайдаланды. 13,4 жылы үйлерде жалған тұз пайда болды, яғни қаптамада "йодталған" деген жазу болды, бірақ ee тестілеу кезінде йодтың іздері болмады [12].

90-шы жылдардың аяғында таке ережесі кең ауқымды және тиімді профилактикалық және емдік шараларды ұйымдастыруда тұрақты дауыс беруді қажет ететін ұлттық трагедия ретінде қарастырылды [13].

2001-2002 жылдары Қазақстанның жекелеген өңірлерінде бірінші кезекте Ұлттық салауатты өмір салтын қалыптастыру орталығы (СӨСҚПҰО) "йододефицитті жағдайларды жоюдың тәсілдері мен әдістерінен хабардар болу"бойынша тергеу жүргізді. Осы зерттеудің негізгі нәтижелері йод тапшылығы сәйкестіктерінің қауіптілігі туралы хабардар болу және түсіну деңгейі, сондай-ақ олардың алдын алу үшін йодталған тұздың маңыздылығы халықтың орташа әр түрлі топтары төмен болғанын көрсетті. Осыдан кейін сол жылы "Қазақстан Республикасының қоныстану ортасының йод тапшылығын жою және алдын алу туралы" ҚР билеушілерінің қалыптасуы шықты" йод тапшылығы проблемалары бойынша қолда бар қол жетімді деректерді талдау 2002 жылға қарай жалпыұлттық, коммуникациялық стратегияны іске асырудың басталу кезеңі - қоныстану қаупі тобындағы йодурия мөлшері бойынша патологияның жоғары таралуын, йодталған тұз қажеттілігінің төмен деңгейін және халықтың әртүрлі топтарының йодталған тұздың салдары туралы білім деңгейін және йодталған тұздың Соңғысы йод тапшылығына қарсы күрес жөніндегі ұлттық коммуникациялық бағдарламалардың негіздемелері мен іске асырылуына негіз болды [14].

2003 жылғы қазанда Бас Мемлекет басшысы Н. Назарбаев «йод тапшылығы ауруларының алдын алу туралы» ҚР Заңына қол қойды заңдарда «Қазақстан Республикасының аумағында өндірілетін тағамдық және жемдік тұз міндетті йодтауға бағынады» деп көрсетілген, жалған тұзды өндіруге, әкелуге, өткізуге тыйым салынған [15].

Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасының тұз өнеркәсібі 2 ірі (AO «Аралтұз», «Павлодарсоль» ЖШС) және бірнеше ұсақ («Сузактуз» ЖШС, «Индерская» ЖШС) әдістерінен тұрады, олар өздігінен шөгетін кен орындарынан тұз өндіреді.

2005 жылы Қазақстан Республикасының тұз өндірушілер қауымдастығы құрылды, оның негізгі мақсаты: йодталған тұзды өткізудің ішкі және сыртқы нарықтарын бөлу жөніндегі бірлескен іс-қимылдарды үйлестіру; сапалы йодталған саңылаулы тұзды шығару, Технологиялық процестерді жетілдіру, импорт бойынша тұзды қамтитын жалған өнімнен нарықты қорғау; басқа да корпоративтік мүдделерді шешу болып табылады.

Алдын-алу шаралары.

Йод тапшылығын толықтыру үшін микронутриенттердің тапшылығымен күрестің үш стратегиясы жеке, топтық және жаппай алдын алу тәсілдері қолданылады.

Саплементация-йод тапшылығының профилактикасындағы жек етәсілге йоды бар дәрі-дәрмектерді қолдану немесе йоды бар биологиялық белсенді заттарды қолдану және жеке адамдарға йод препараттарын бұлшық етке ине салу арқылы енгізу жатады. Жеке профилактика тәсілі дәрігердің міндетті түрде қарауы арқылы қолданылады.

Құрамында йод болатын препараттарға пероральды (ауыз арқылы) және парентеральды (ине салу арқылы) қолданылатын таблеткалар мен майлар жатады.

Топтық профилактикаға - йод тапшылығының қаупі бар топтарда: балалар, жасөспірімдер, жүкті немесе бала емізетін әйелдер, бала тууға қабілетті жастағы әйелдер арасында йод препараттарын тағайындау жатады. Қазақстанда йод препараттары жүкті әйелдерге медициналық мекемелер арқылы тегін таратылатын дәрі-дәрмектер қатарына жатады. 2004 жылдан бері қолданылып келе жатқан шара йод тапшылығының профилактикасына ықпал етеді.

Фортификация-ұзақ мерзімді құрамында йодқа құнарландырылған тағамдарға қолдану жатады. Қазіргі таңда әлемде тұзды табысты йодтау жүзеге асырылып келеді. Бұл мақсаттарға тұзды қолдану ыңғайлы болып табылады16.

Әдебиеттер

1. .Қазақстанның тұзды жан-жақты йодтау жөніндегі есебі/UNICEF.Астана,2007
2. .Hetzel RS. Iodine deficiency disorders (IDD) and their eradication. Lancet. 1983;2:1126-1129.2. Zimmermann MB, Joaste PL, Pandav CS. lodine-deficiency disorders. Lancet. 2008:372:1251-1262.62
3. .Zimmermann MB, Joaste PL, Pandav CS. lodine-deficiency disorders. Lancet. 2008:372:1251-1262.62.
4. .Andersson M, de Benoist B, Rogers L. Epidemiology ofiodine deficiency: salt iodisation and iodine status. Best Pract Res Clin Endocrinol Metab, 2010;24(1):1-11.
5. .de Benoist B, McLean E, Andersson M, Rogers L lodine deficiency in2007: global progress since 2003. Food Nutr Bull 2008:29: 195-202.
6. .Дефицит йода - угроза здоровью и развитию детей России.Пути решения проблемы. Национальный доклад. М., 2006
7. .Абдулкабирова ФМ. Профилактика йододефицитных заболеваний у детей. Педиатрия. 2010;4.
8. .7World Health Organization UNCsF, Intermational Council forControl of lodine Deficiency Disorders. Assessment of iodine deficiency disorders and monitoring their elimination: a guide for programme managers. 3"ed. Geneva: World Health Organization; 2007.
9. .Kapil Yadav, Chandrakant S Pandav:National Iodine Deficiency Disorders Control Programme: Current status & future strategy.
10. .Z. Sehnishvili, P.Sushdev, G. Gerasimov . Elimination of iodine defiсienсy in the Republiс of Georgia // IDD News letter. - 2007.- Vol. 24.- №2. - P. 8-9
11. .Бaaсaйхуугийн Бямбaтoгтoх. Мoнитoринг и oценкa йoдoдефицитных зaбoлевaний в Мoнгoлии //Диссертaция нa сoискaние ученoй степени кaндидaтa медицинских нaук. Aлмaты.-2005. -С.11-26
12. .J.Raymond, SH.LaFranсhi. Fetal and neonatal thyroid funсtion: review and summary of signifiсant new findings //Сurr Opin Endoсrinol Diabetes Obes. -2010.-P.17-21.
13. 13.Е.Ю.Ушанская. Прoфилaктикa aнемии и йoдoдефицитa у женщин репрoдуктивнoгo вoзрaстa в Севернoм региoне Кaзaхстaнa //Aлмaты: - 2010. 52 с.
14. 14.Зaкoн РК «O прoфилaктике йoдoдефицитных зaбoлевaний». Aстaнa: -№ 489-II ЗРК. -2003.
15. 15.Ф.Е.Oспaнoвa. Пoтребление йoдирoвaннoй сoли в oценке йoднoгo стaтусa нaселения // Здoрoвье и бoлезнь. - 2000. - № 2 (9). - С. 23-24.
16. 16.Т.Ш.Шарманов,Ш.С.Тәжібаев,И.Г.Цой:Маңыздымикронутриенттердің рөлі және микронутриеттер ташылығының алдын алу шаралары туралы.-С142-145.