Аңдатпа
Қазақстанда картоп дәстүрлі азық-түлік болып табылады. Елді азық-түлікпен қамтамасыз ету проблемасын шешуде картоп өндірісіне маңызды рөл бөлінеді. Дәмдік сапасы және монокультурада пайдалануға төзімділігі бойынша сорттарға қойылатын талаптардың өзгеруі биологиялық ерекшеліктері жергілікті топырақ-климаттық жағдайларға сәйкес келетін шетелдік селекцияның сорттарын өндіріске енгізу арқылы картоптың өнімділігін арттырудың тиімді жолдарын іздестіруге алып келді. Солтүстік Қазақстанның орман-дала аймағы жағдайында өңірдің топырақ-климаттық жағдайлары үшін жергілікті сорттармен қоса алғанда Қытай селекциясының неғұрлым тиімді сорттарын анықтау бойынша зерттеулер алғаш рет жүргізілді. Зерттеулер Доспехова Б. А. әдістемесі бойынша және MEMCT P 51808- 2013 сәйкес жүргізілді.
Зерттеулер зерттелетін сорттардың арасында түйнек өнімділігінің көлемі бойынша айырмашылықтар бар екенін көрсетті. Зерттелетін сорттардың бұтасының құрылымында түйнектердің көп бөлігі Каратоп сорттарында, аз Tianshul2, Qingshu9 және Kexinl сорттарында байқалды.
Өнімнің фракциялық құрамын зерттеу Kexinl сортының өнімінде үлкен үлес ірі (тағамдық) фракцияның түйнектерімен ұсынылған, Tianshu 12, Qingshu9 және Каратоп сорттардың нүсқаларында - түкы.мдык фракциясы. Тәжірибе нүсқаларының түйнек үлгілерінде нитраттардың мазмүны - «мөлшер». Осылайша. зерттеудің 1-ші жылының талдауы зерттелетін сорттардың ішінде Солтүстік Қазақстанда аудандастырылған Каратоп сортты өнімді қалыптастыру ең жоғары көрсеткішін көрсетті; барлық сорттар вирустық және шірік ауруларына жоғары төзімділікті көрсетті; ең жоғары өнімділік жергілікті Каратоп сортының нүсқаларында, оның ішінде түйнектің үлкен салмағы есебінен, бүтадан түйнек саны мен түйнектің орташа салмағы есебінен белгіленді; нитрат-тестердің көрсеткіштерінде 86-126 шегінде, картоп, тәжірибе нүсқалары бойынша зиянсыз және азық-түліктік мақсаттарында колданылу ы мүмкін.
Kipicne
Қазіргі уақытта әлемде картоп егістіктің 1,5% - ын алып жатыр, оны 146 елде өсіруде. Картоп егістігінің негізгі бөлігі Eypona, Азия және Солтүстік Америка елдерінде орналасқан. Картопты «екінші нан» деп атайды, ал далалық дақылдардың арасында бұл маңызды азық-түлік, жемшөптік, сондай-ақ техникалық дақыл. Адамның картопқа қажеттілігі (сақтау кезінде қалдықтарды есепке алғанда) жылына 130-140 кг қүрайды. Оның нақты тұтынылуы нормадан 38-40% артық. Бұл картоп дәстүрлі азық- түлік болып табылатын түсіндіріледі. Сондықтан елді азық-түлікпен қамтамасыз ету проблемасын шешуде картоп өндіруге маңызды рөл беріледі [1,2].
Дәмдік сапасы және монокультурада пайдалануға төзімділігі бойынша сорттарға қойылатын талаптардың өзгеруі биологиялық ерекшеліктері жергілікті топырақ- климаттық жағдайларға сәйкес келетін шетелдік селекцияның сорттарын өндіріске енгізу арқылы картоптың өнімділігін арттырудың тиімді жолдарын іздестіруге алып келді.
Қазіргі уақытта картоптың көптеген сорттары бар: кейбір сорттар өсіру аймағы бойынша аудандастырылған, басқалары перспективалық болып саналады, осыған байланысты шетелдік селекцияның картоп сорттарының экологиялық орнықсыздығын зерттеу өзекті міндет болып табылады.
Өңірдің топырақ-климаттық жағдайлары үшін ең тиімді сортгарды анықтау бойынша зерттеулер картоптың (Д^ІЦ, Solanum tuberosum L.) бір сортының, отандық (Каратоп) және Қытай селекциясының үш сорты (Kexinl, Tianshu 12, Qingshu9) қатысуымен жүргізілді.
Зерттеудің мақсаты-зерттелетін сорттардың өнімділігі мен өнім құрылымын анықтау.
Зерттеу әдістері
Зерттеулер Доспехова Б.А. [3] әдістемесі бойынша, биометриялық өлшеулер, өнімді есепке алу - зерттеу әдістемесіне сәйкес жүргізілді [4] және MEMCT P 51808- 2013 [5].
Зерттелетін сорттардың сипаттамасы.
Tianshu 12 (2%:Sfl2JJ). Жартылай тіке тұратын бүталар, жасыл қоңыр жолақтармен, тармақты, биіктігі 90 см дейін. Жапырақтары жасыл. Гүл күлтесі күлгін. Түйнегі сопақ, жалама, қабығы ашық сары. Түйнектің балдыры бозғылт-сары. Мозаика вирусына төзімді. Крахмал құрамы-17,5%.
Kexin 1 (Jfrffilfrh). Бұталар тік, жасыл, орташа бүтақты, биіктігі 70 см дейін. Жапырақтары жасыл. Гүл күлтесі ашық күлгін. Түйнегі сопақ, жалама, ашық сары қабығымен. Балдыры-сары. Өнімнің сақталуы орташа. Сорт шірікке төзімді. Крахмал қүрамы-13%.
Qingshu 9 (lfrSSfrh). Бұталар тік, көп бүтақты. Бұтаның биіктігі-65-68 см. Жапырақтары үлкен, қою жасыл. Гүл күлтесі ашық күлгін. Түйнегі сопақ, бүдырлы. Қабығы қызыл. Балдыры сары. Сақтау жақсы. Вирусты ауруларға төзімді, қүрғақшылыққа төзімді. Крахмал құрамы-13,8%.
Каратоп. Бұталар жартылай тік, орташа бұтақты. Биіктігі 50 см. жапырақтары шағын, жасыл. Гүл күлтесі ақ. Түйнегі дөңгелек-сопақ, жалама. Қабығы сарғыш. Балдыры ашық сары. Сақтау жақсы. Сорт вирустарға төзімді, бірақ құрғақшылыққа тұрақсыз. Крахмал құрамы - 12%.
Зерттеу нәтижелері
Бірінші жылы (2018) өндіріс жағдайында барлық сорттар өсімдіктердің вирустық және шірік ауруларына жоғары төзімділігін көрсетті. Солтүстік Қазақстан жағдайында өсімдіктің негізгі зиянкестері - Колорадо қоңызымен тәжірибе нұсқалары қоныстанған жоқ.
Көшет материал микроклубпен (2x3 см ұзындық және 1x1,5 см диаметр) ұсынылды, бүл 1-ші жыл зерттеу тәжірибесінің барлық нұсқалары өсімдіктің өнімділігіне эсер етті (Зерттеулер «Жол картасы» 2020 жылға дейін есептелген, ең көп өнім тек 3 жылға ғана қалыптасады). Зерттеулер зерттелетін сорттардың арасында түйнек өнімділігінің көлемі бойынша айырмашылықтар бар екенін көрсетті.
Түйнектің астығын қалыптастырудың ең үлкен көрсеткіші жинау кезде Қаратоп сортарында байқалды-18,0 т/га, Қытай селекциясы Tianshu 12, QingshuO жэне Kexinl сорттары шығымдылықтан айтарлықтай кем түсті-15,3-15,3-12,6 т/га сэйкес (1-Кесте).
Кесте 1 Өнім құрылымы
|
Нұсқа |
Өнім салмағы, т/га |
Өнім қүрылымы |
|||
|
түйнектің салмағы,г |
түйнектер саны, дана/бүта |
10 азық-түлік түйнегінің салмағы, кг |
Ұзындығы X түйнегінің диаметрі, мм |
||
|
Tianshu12 |
15,3 |
0,171 |
7,7 |
0,4 |
54,3x36,2 |
|
Kexinl |
12,6 |
0,143 |
5,8 |
0,8 |
64,8x36,0 |
|
QingshuO |
15,3 |
0,175 |
4,6 |
0,2 |
70,1x39,8 |
|
Каратоп |
18,0 |
0,204 |
6,0 |
0,9 |
88,3x69,8 |
Картоптың негізгі өнімділігінің бірі - бір бүтаның өнімділігі: 1 бұтаға түйнек саны, бір түйнектің орташа салмағы және т. б.
Зерттелетін сорттардың бүтасының құрылымында түйнектің үлкен массасы Қаратоп сортында (0,204 г) байқалды. Қытай селекциясы Tianshu 12, QingshuO және Kexinl сорттарының түйнек салмағы аз көрсеткіші бір бүтадан (тиісінше 0, 171-0,143-0, 175 дана/бұта) аз мөлшерде болды. Осындай заңдылықтар түйнектің және өнімнің азық (тағамдық) үлесінің 10 түйнегінің салмағы «ұзындығы/диаметрі» көрсеткіштерінде нұсқалар бойынша байқалады.
Зерттеулерге практикалық қызығушылық фракциялық құрамдауыш қамтиды- өнімдегі әртүрлі фракциялардың салмақтық үлесі (2-Кесте).
Кесте 2 Өнімді фракциялардың шығуы
|
Нүсқа |
Фракциялар салмағы, т/га |
Тағамдық / тұқымдық, фракция % |
Apa салмағы |
Нитраттардың қүрамы, мг/кг |
||
|
тағамдық |
түқымдық |
|||||
|
Tianshu12 |
4,8 |
10,5 |
31,2/68,8 |
1:2 |
86 |
мөлшер |
|
Kexinl |
7,7 |
4.9 |
61,1/38,9 |
1,5:1 |
100 |
мөлшер |
|
QingshuO |
6,3 |
9,0 |
41,1/58,9 |
1:1,5 |
116 |
мөлшер |
|
Каратоп |
5,2 |
12,8 |
28,8/71,2 |
1:2 |
126 |
мөлшер |
Өнімнің фракциялық қүрамын зерттеу Kexinl сортының түсімінде үлкен үлес ірі (тағамдық) фракциялардың түйнектерімен, Tianshu 12, QingshuO сорттарының нұсқаларында және Каратоп-тұқымдық фракциялардың басым көпшілігін атап өтуге мүмкіндік берді.
Нитраттар шектеулі мөлшерде табиғи өсімдік компонент! ретінде картопке қажет- азотсіз дақылда аминқышқылдары мен ақуыздар түзілмейді. Бірақ «тамақтанған» дақылдар денсаулыққа қауіпті өнім береді. Сондықтан өнім үлгілеріндегі нитраттардың құрамын анықтау зерттеу нәтижелерін талдау кезінде қажетті шара болып табылады. Картой үшін шекті рұқсат етілген концентрация сапалық көрсеткіші 1 кг шикі түйнектерге 250 мг нитратты азотты құрайды. Бұл IIIPK жағдайда картой зиянсыз деп есептеледі [6].
Түйнек үлгілеріндегі нитраттардың мазмүнын «SOEKS» нитрат-тестермен өткізілді. Тәжірибе нұсқалары бойынша түйнек үлгілеріндегі нитраттар құрамының көрсеткіші - «мөлшер» (3-Кесте).
Кесте 3 Картой түйнектеріндегі нитраттардың құрамы, мг/кг
|
Нүсқа |
Нитраттардың құрамы, мг/кг |
|
|
TianshulZ |
86 |
мөлшер |
|
Kexinl |
100 |
мөлшер |
|
Qingshu9 |
116 |
мөлшер |
|
Каратоп |
126 |
мөлшер |
Қорытынды
Зерттеудің 1-ші жылының талдауы зерттелетін сорттардың ішінде Солтүстік Қазақстанда аудандастырылған Каратоп сортты өнімді қалыптастыру ең жоғары көрсеткішін көрсетті; барлық сорттар вирустық және шірік ауруларына жоғары төзімділікті көрсетті; ең жоғары өнімділік жергілікті Каратоп сортының нұсқаларында, оның ішінде түйнектің үлкен салмағы есебінен, бұтадан түйнек саны мен түйнектің орташа салмағы есебінен белгіленді; нитрат-тестердің көрсеткіштерінде 86-126 шегінде, картой, тәжірибе нұсқалары бойынша зиянсыз және азық-түліктік мақсаттарында қолданылуы мүмкін.
Әдебиет:
- Шабанов А.Э. и др. Ауылшаруашылық техникасына байланысты картоптың жаңа сорттарының өнімділігі мен сапасы // АӨК ғылымы мен техникасының жетістіктері. - 2011. - № 1. -Б. 30-31.
- Чухина О.В.. Жуков Ю.П. Вологда облысында тыңайтқыштарды қолданатын картоп түйнектерінің өнімділігі мен сапасы // Агрохимия. -2014. -№ 6. - Б. 29-34.
- Доспехов Б.А. Далалық тәжірибе әдістемесі. - M.: Агропромиздат, 1985. -351 б.
- Картоп мәдениетін зертгеу әдістемесі /НИИКХ. - M., 1967. -263 б.
- Картоптың тамағы. Техникалық талаптар. ГОСТР51808-2013
- Өсімдік шаруашылығындағы нитраттар мен нитриттерді анықтау жөніндегі нұсқаулық. -M.: Госагропром, 1989. -10 б.