Екінші деңгейлі банктердің проблем алы несиелермен жұмысын жетілдіру

Аңдатпа

Несиелік саясатта банк проблемалық несиелермен жұмыс істеуі тиіс екендігі анық айқындалуға тиіс, келесі алғышартқа назар аудару қажет - проблемалық несиелер банк бизнесінің ажырамас құрамдас бөлігі болып табылады. Бұл кез келген банктік мекемеде проблемалық несиелермен жұмыс жасаудың тұтас жүйесі құрылуы тиіс деп болжайды. Банктің тиісті бөлімшелері қарыз алушылардың тұрақты мониторинги жүзеге асыруға, олардың қаржы-экономикалық жай-күйін талдауға, қолайсыздық белгілерін анықтауға, ал проблемалық қарыз анықталған жағдайда шығындарды болдырмау жөніндегі шараларды қолдануға тиіс.

Осылайша, біз Қазақсган Республикасы банк жүйесінің бүгінгі күнгі басты міндеттерінің бірі проблемалы несиелердің өсуін шектеу және оларды республика экономикасының тұрақты және қауіпсіз дамуын қамтамасыз ететін деңгейге жеткізу болып табылады деген қорытынды қорытындыға келдік.

Мемлекеттің стартегиясына сәйкес Қазақстан Ұлттық Банкі 2015 жылдан бастап ипотекалық қарыздарды қайта қаржыландыру бағдарламасын іске асыруда. Осы бағдарламаны іске асыруға Қазақстан Ұлттық Банкі 300 млрд. теңгеден астам қаражат бөлді, бұл ретте банктер қарыз алушылардың сыйақы, комиссия, 180 млрд, теңгеден астам сомаға тұрақсыздық айыбы бойынша берешегін кешіретін болады [1]. 2004-2009 жылдар кезеңінде берілген және жалғыз тұрғын үймен қамтамасыз етілген қарыздарды қайта қаржыландыру мақсатында 130 млрд.теңге бөлінді. Қарыз алушылардың борыштық жүктемесін жеңілдету мақсатында Бағдарлама жылдық 3% - дан аспайтын сыйақы мөлшерлемесі бойынша капиталдандырылған сомаларды шегере отырып, қарыз бойынша негізгі борышты қайта қаржыландыруды көздейді. Қарыз алушының сыйақы, комиссия, тұрақсыздық айыбы бойынша берешегін банктер кешіруге тиіс.

Қарызды қайта қаржыландыру нәтижесінде қарыз алушының қарызы 40- 50% - ға төмендейді [2].

Сот шешімдері бар халықтың әлеуметтік осал топтарына жататын қарыз алушылардың қарыздары бойынша Қазақстан Ұлттық Банкі мемлекеттік баж бойынша берешекті, сондай-ақ проблемалық валюталық қарыздар бойынша 15 млрд, теңгеден астам сомаға бағамдық айырманы өтеген. 2019 жылғы 1 ақпанға банктер Бағдарлама аясында 161,1 млрд.теңге сомасына 26 021 қарыз мақұлдады, 141,1 млрд. теңге сомасына 24 195 қарыз қайта қаржыландырылды. Ақшаны игерудің револьверлік тетігін ескере отырып, 2026 жылға дейін қайта қаржыландырылған қарыздардың саны республика бойынша шамамен 40 мыңды құрауы мүмкін. 2016 жылғы 1 қаңтарға дейін шетел валютасында ипотекалық қарыз алған қарыз алушыларды қолдау Ұлттық Банктің 2015 жылғы 18 тамыздағы бағамы бойынша теңгемен валюталық қарыздарды қайта қаржыландыруды көздейді (АҚШ доллары үшін 188,35 теңге). 25 мамыр 2019 жылы бағам АҚШ доллары үшін 378,04 теңгені құрайды. Бағамдық айырма сомасы (шамамен 156 млрд.теңге) банктерге қайтарымды негізде Ұлттық Банктің меншікті қаражаты есебінен өтеледі.

Қарыз бойынша негізгі борыш қалдығы қайта қаржыландыруға жатады. Банктер 136 млрд.теңгеден астам сомаға сыйақы, комиссиялар, тұрақсыздық айыбы бойынша қарыз алушылардың берешегін кешіреді. Қайта қаржыландырылатын қарыз бойынша сыйақы мөлшерлемесі жылдық 12% - ды құрайды (халықтың әлеуметтік осал топтары үшін-жылдық 3%). Erep қолданыстағы сыйақы мөлшерлемесі жылдық 12% - дан кем болған жағдайда, қарызды қайта қаржыландыру кезінде сыйақы мөлшерлемесі ұлғайтуға жатпайды. Айта кету керек, ипотекалық қарыз бойынша орташа нарықтық мөлшерлеме 2019 жылғы 25 мамырдағы жағдай бойынша жылдық 12% -14% құрайды. Валюталық қарыздарды қайта қаржыландыру қарыз алушының борыштық жүктемесін екі және одан да көп есе төмендетуге мүмкіндік береді.

2019 жылғы 1 ақпанға банктер 53,6 млрд.теңге сомасына 6 361 валюталық ипотекалық қарызды қайта қаржыландыруға мақұлдады, 38,6 млрд. теңге сомасына 4 917 қарыз қайта қаржыландырылды. Валюталық ипотекалық қарыздарды қайта қаржыландыру мерзімі 2019 жылдың 15 шілдесінде аяқталады. Қазіргі уақытта Қазақстанның Ұлттық Банкі мүлкі банктердің балансында тұрған ипотекалық қарыз алушыларды және қарыздары бағдарлама шеңберінде қайта қаржыландырылған халықтың әлеуметтік осал топтарына жататын қарыз алушыларды қолдау мәселесін пысықтауда. Тұрғын үйді жалға беру шарттарын және халықтың әлеуметтік осал топтарына жататын қарыз алушыларды қосымша қолдау тетігін әзірлеу үшін оған мүдделі мемлекеттік органдардың, саяси партиялардың өкілдерін, Екінші деңгейдегі банктердің өкілдерін және қоғамдық бірлестіктердің басшыларын қоса отырып, жұмыс тобы құрылды. Жұмыс тобы азаматтардың осы санаттарына көмектің негізгі шарттарын әзірлегеннен кейін Бағдарламаға тиісті өзгерістер енгізілетін болады. Сондай-ақ ҚРҰБ Ұлттық Банктің қоғамдық қабылдау бөлмесіне жүгінген азаматгарға кеңес береді және құқықтық көмек көрсетеді, заемдарды қайта құрылымдау шарттарын әзірлеу үшін заемшылардың банк өкілдерімен және ипотекалық ұйымдардың өкілдерімен кездесулері өткізіледі. Осылайша, мемлекет ипотекалық қарыздарды қолдау жөнінде толық шаралар қабылдайды, атап айтқанда қарыз қалдығын есептен шығармай, берешекті қайта қаржыландыру жүргізіледі. Осыған байланысты заемдарды есептен шығару туралы жекелеген көздермен таратылатын ақпарат шындыққа сәйкес келмейді. Ұлттық Банк қарыз алушылардың мүдделерін білдіретін қоғамдық бірлестіктермен бағдарламаның іске асырылуын жақсартатын шаралар бойынша белсенді диалогқа дайын және Ұлттық банк қызметінің негізгі бағыттары мен оның бастамалары туралы халықты ұдайы хабардар ету практикасын жалғастырады [3].

Біз қарастырған проблемалық қарыздарды қолдау жөніндегі мемлекеттік бағдарламада кемшіліктер де байқалады, атап айтқанда, бұл бағдарлама, өкінішке орай, әрдайым мінсіз жұмыс істемейді және проблемалық қарыздардың барлық секторын қамтымайды. Бірінші кезекте, оның негізгі кемшілігі ол 2009 жылға дейін ресімделген қарыздарды ғана қамтиды. Бұл «проблемалық» мәртебесін алған қарыздардың көп саны 2006 және 2007 жылдары ресімделгендіктен, ал 2008 жылы әлемдік қаржы дағдарысына байланысгы мерзімін өткізіп алуға кетті, ол халықтың орташа жіктерінің қаржылық жағдайына қатты теріс эсер етті. Алайда, статистика көрсеткендей, мыңдаған адамдар ЕДБ мемлекеттік бағдарлама бойынша қайта қаржыландыру туралы өтінішпен жүгінеді, бірақ қарыздар 2009 жылға дейін рәсімделгендіктен олардан бас тартады. Осы бағдарламаның екінші, өте маңызды кемшілігі ЖШС-де ресімделген қарыздарды қозғамау фактісі болып табылады, алайда дәл жауапкершілігі шектеулі серіктестер ШОБ секторы экономикасының қозғаушы тетігі болып табылатыны белгілі. Ақыр соңында, үшінші және негізгі мәселе-халықтың хабардар болмауы. ЕДБ банктері қарыз алушыларды пошта қаражаты бойынша мемлекеттік бағдарлама туралы хабардар етуге міндетті, алайда қарыз алушылар оны әрдайым ала бермейді және тіркелген жерде жиі тұрмайды. Осыған байланысты, көптеген қарыз алушылар, кімнің қарыздары мемлекеттік бағдарлама шарттарына сәйкес келетінін білмейді.

Қазақстанның банк жүйесі батыс елдерімен салыстырғанда біршама жас болып табылатыны белгілі, осыған байланысты әр түрлі кемшіліктер мен олқылықтар орын алуда. Алайда, осыған қарамастан, олар әртүрлі кезеңдерде де анықталған жағдайда, реттеуші нақты жағдайды шешу бойынша немесе тұтас алғанда бүкіл жүйені одан әрі жетілдіру бойынша тиісті қарсы шаралар мен тіпті стратегиялық қадамдар жасайды. Осы бағытта банктер мен Үкімет арасындағы негізгі байланыстырушы буын рөлі «Қазақстан қаржыгерлерінің қауымдастығы» заңды тұлғалар бірлестігіне берілді. Мәселен, ҚҚҚ өз қатысушыларының атынан атқарушы биліктің барлық органдарында құқық-өзара қарым-қатынас деңгейіне қарамастан іс жүзінде барлық банк секторының мүдделерін білдіреді және қолдау көрсетеді. Осыған байланысты, қатысушы банктер даулы жағдайлар кезінде заңнамалық және нормативтік-құқықтық базаның қолданылуы жөніндегі ұсыныстарға немесе белгілі бір мәселелер бойынша банктердің практикасын жетілдіру жөніндегі әртүрлі ұсыныстарға қарамастан, түрлі мәселелер бойынша ҚҚҚ-ға жүгінеді. Осылайша, аталған институт банк секторы мен республика Үкіметі арасында сындарлы диалог орнатуға жақсы эсер етеді және барлық жәрдем көрсетеді.

Қазіргі уақытта банк қызметінде NPL деңгейін айтарлықтай азайту үшін бірқатар қиындықгар бар, атап айтқанда проблемалық қоржынның сапасына байланысты, өйткені проблемалық қарыздар өте ескі, 2006-2011 жылдары берілген қарыздардың шоғырлануы 84%-дан астам, олардың көпшілігі жоғары бағалармен және темен өтімді кепілдермен берілген, сондай-ақ алыпсатарлық, алаяқтық және көрінеу қайтарылмайтын қарыздар ретінде сипатталады. Тиісінше аталған жағдай қоржынның кепілдермен темен қамтамасыз етілуіне, сондай-ақ клиенттердің қаржылық жай-күйінің жаңаруына немесе өсуіне келешексіз болуына алып келді [4].

Жекелеген банктерге де, тұтастай алғанда барлық банк секторына де тән Проблемалы несиелер қоржынын басқару бойынша қазіргі уақытта бар өзекті проблемалы мәселелерді қарастырайық, олар 1-кесгеде келтірілген.

Кесте 1. Мәселелерге және ұсынылатын шешу жолдарына шолу [5]

Бүгінгі күнге, жоғарыда көрсетілген мәселелерді шешудің болашағы біршама төмен. Белгілі бір үдерістер жеткілікті ұзақ уақыт алуы мүмкін болғандықтан, олардың ұзақ мерзімді келешекте шешілуі маңызды қолдау көрсетіп, проблемалық несиелермен жұмыс істеуде банктердің қызметін жеңілдетуі мүмкін.

Қазақстандық банк секторын дамытудың қазіргі кезеңінде ел ауқымында проблемалық борыштармен жұмыс істеудің дәстүрлі әдістері бірқатар себептер бойынша тиімділігі темен, оның ішінде [6]:

• мемлекеттік заңнамалық және нормативтік-құқықтық реттеудің ағымдағы күннің талаптарынан артта қалуы;
• мемлекеттік және жергілікті (нақты банктер) деңгейлерде проблемалық активтермен жұмыс істеу тәсілдерінің әдістемелік жетілмегендігі;
• жүйелі дайныдықтың болмауы және проблемалық берешекпен жұмыс істеуге маманданған білікті кадрлардың жетіспеушілігі;
• банктердегі проблемалық борыштармен жұмыс бойынша қызметті тиімсіз ұйымдастыру.

Осыған байланысты қазіргі уақытта банктердің проблемалық несиелерді басқарудың әртүрлі технологияларын белсенді пайдалануына қарамастан, осы технологияларды, тетіктерді, әдістер мен құралдарды теориялық, сонда-ақ әдіснамалық аспектілерде түсінуге бірыңғай тәсіл жоқ, оған қоса Қазақстан Республикасының заңнамалық базасы жеткілікті дамымаған. Осыны негізге ала отырып, бірінші кезекте заңнаманы жетілдіру, ол банктердің өкілеттіктерін шектеуді әлсіретуді болжайтын және, керісінше юрисдикциядан асып кеткен теріс қылықтарға жол берген жағдайда жауапкершілікті күшейтетін болады деп есептейміз.

Проблемалық несиелерді басқарудың жекелеген тетіктері мен технологияларын бірыңғай әдістемеге мәлімет бермей жаппай пайдалану банк ұйымының таңдалған әдістен тәуелділігіне байланысты проблемаларды туындатады. Біздің ойымызша, проблемалық несиеге қатысты әртүрлі сауықтыру шараларын қолданудан тұратын проблемалық несиелерді басқарудың қаралған әдістеріне қарағанда, мақсаты несие бойынша ықтимал проблемалардың туындауын болдырмау болып табылатын алдын алу шараларын дамыту қажеттілігіне ЕДБ-ның назарын аудару қажет.

Бұл ретте қарыз алушыларға қатысыты ЕДБ-ның кез-келген іс- қиымылының неғұрлым маңызды құрамдас бөлігі ретінде тұрақты өзара қолайлы әріптестік ынтымақтастықты құру қағидаттары болуға тиіс:

• проблемалық берешекті реттеу әдісін таңдауда ашықтық және келісу;
• проблемалық несиелермен жұмысты әдістемелік (құжаттамалық) қамтамасыз ету;
• несие берешегін қайта құрылымдаудың оңтайлы түрін іске асыруға несие беруш ілердің қарыз алушыға жәрдемдесуі.

Банктердің проблемалық несиелермен жұмыс істеу тәжірибесін зерделеу проблемалық қарыз алушымен жеке жұмыс жеткілікті тиімді екенін көрсетті, алайда банк тарапынан елеулі шығындарға алып келеді. Оларға қоллекторларға комиссиялар, қызметкерлердің жалақысы, сот ісін жүргізуге арналған шығындар жатады, сондай-ақ несие беруші бөлімшенің қызметкерлері проблемалық несиелермен жұмыс істеу кезінде жаңа несиелер беруді жүзеге асырмауына байланысты алынбаған пайданың пайда болуын атап өту маңызды.

Экономикалық дағдарыстар жағдайында проблемалық несиелер саны күрт өседі, бұл әрбір жекелеген проблемалық несиеге жеке тәсілді қолдану мүмкін еместігіне әкеледі, өйткені олар геометриялық прогрессияда өседі және қызметкерлер осындай көлеммен айналыспайды. Бұл фактор әрбір нақты проблемалы несиені қайтарудың мүмкін еместігіне байланысты банктердің айтарлықтай залал келтіруге мәжбүр болуына әкеп соғады. Бұл оларды жеке жұмыстан бас тартуға және проблемалы берешектермен жұмыс істеу стандартталған әдістемелер мен технологияларға бағдарлануға мәжбүр етеді.

Тәжірибе негізінде проблемалы несиелердің көп санының жинақталуы оларды басқару үшін қоржындық тәсілді пайдалануды талап ететіндігі туралы қорытынды жасадық. Проблемалық несиелер қоржынын тікелей басқару қоржын бойынша қайтару шығындарын азайтуға бағытталған проблемалық несиелерді қайтару үдерісін жүзеге асыру кезінде банк қызметін ұйымдастыруды білдіреді.

Әдебиеттер тізімі:

1. Алиев Б. Управление проблемными кредитами в коммерческих банках Республики Казахстан [Электрон.ресурс]. - URL: http://group- global.org/ru/publication/25848-upravlenie-problemnymi-kreditami-v-kommer cheskih-bankah-respubliki-kazahstan
2. Государственная программа рефинансирования ипотечных и ипотечных жилищных займов, выданных в 2004-2009 годы
3. Постановление Правления Национального Банка PK №69. от 24 апреля 2015 года.
4. Адиетова Э.М., Альдешова С.Б., Ахатов Б.Г. Методика анализа рентабельности коммерческих организации // Вестник Атырауского государственного университета им. Х.Досмухамедова. - Атырау, №4(47), 2017. - С.129-133.
5. Кирьянов М. Зарубежный опыт работы с проблемными кредитами // Банковское дело. - 2009. - №1. - С.66-68.
6. Ольшаный А.И. Банковское кредитование (российский и зарубежный опыт). - М.:РДЛ, 2008. - С.205