Түркі тектес халықтардың – сақ, ғұн, түркілердің ежелгі дәуірлерде дүниеге келген рухани мұраларын тауып, зерттеп, танып-білу, олардың кейінгі дәуірлердегі рухани процестерге тигізген әсерін, алатын орнын, мән-мазмұнын айқындау халқымыздың әлемдік өркениеттегі орнын да белгілемек. Еліміздің тәуелсіздігін алуы, халқымыздың өзінің өткенін, тарихын, мәдениеті мен әдебиетінің бастауларын тануға бетбұрыстар жасауы, жаңа көзқарас, ғылымдағы жетістіктер әдебиеттану мен фольклортану ғылымдарының да алдында жаңа міндеттер қояды. Солардың бір саласы-түркітану мәселесі.
Түркі тілдес халықтардың ертедегі жазба мұрасы Түркі қағанаты дәуіріне тән Орхон жазбалары деп аталып кеткен жазулардың құпиясы ашылып, мазмұны анықтала бастағанына да жүз жылдан аса уақыт өтіпті. Бұл жазбалар жөнінде осы кезге дейін көптеген зерттеулер жазылды десек те, аталған ескерткіштердің әлі де зерттелуі, айқындауды қажет ететін қырлары аз емес.
Дүние жүзіндегі халықтар сияқты түркі халықтарының да өздеріне тән даму, қалыптасу тарихы бар. Ешбір тайпа, халық және ұлт тарихсыз болмайды. Әрбір халық ұлт болып қалыптасу үшін талай тарихи кезеңдерді басынан өткізген.
Түркі халықтарының тарихи мұраларын шын мәнінде бағалай білу, олардың тарих мәдениетінен тіл тұлғасынан баға жетпес қазына екендігін көпшілік қауымға жеткізу – кезек күттірмейтін негізгі міндеттердің бірі.
Біз көне жазба нұсқаларынан тасқа қашалған мынадай сөздерді кездестіреміз: “Түркі бектері мен халық мұны естіңдер. Қандай сөзім бар болса, соларды мәңгі тасқа жаздырдым. Оларды көріңдер, ұғыңдар”. Бұл сөздер, арнаулар түркі халықтарының кейінгі ұрпақтарына арналған.
Түркі тайпалары халық ретінде дүние жүзіне біздің дәуіріміздің VІ ғасырының орта кезінен бастап-ақ белгілі бола бастады. Түркі тайпалары туралы құнды деректерді біз Батыс Европадағы Византия материалдарынан көбірек кездестіреміз. Бұлармен қатар түркі халықтары жөніндегі қыруар мәліметтерді біз сол түркі тайпаларының өздері жасап, артында өшпес мұра етіп қалдырған жазба нұсқалары арқылы білеміз. Мұндай жазба нұсқалар түркі халықтары үшін баға жетпес тарихи және мәдени мұра болып есептеледі.
Орхон жазуларының фольклормен арақатынасы, фольклорлық дәстүрмен байланысы, дәстүр сабақтастығының көріністері арнайы зерттеу нысаны бола қоймады. Орхон жазба ескерткіштерінің фольклорымен арақатынасын айқындау Түркі Қағанаты дәуіріндегі сөз шеберлерінің фольклорлық, әдеби дәстүрлерді игеруін, олардың таным-түсініктерін, рухани сабақ-тастық жалғастығының деңгейін танып-білуімізге оң ықпалын тигізеді. Еліміздің тәуелсіздігін алуына орай «Мәдени мұра» бағдарламасы негізінде соңғы жылдары халқымыздың өткен тарихын, мәдениеті мен әдебиетінің бастауларын тануға бетбұрыстар жасалынып, түркі тілдес халықтарының ертедегі жазба мұраларына да ерекше назар аударылуда. Түркі қағанаты дәуірінде жазылған Орхон жазба ескерткіштерінің фольклормен арақаты-насын айқындау қазақ фольклортану ғылымының қажеттілігіне байланысты туындап отырған мәселелердің бірі.
Орхон ескерткіштеріндегі фольклорға тән белгілердің көріністері жөнінде айтылған, жазылған ой-пікірлер он тоғызыншы ғасырдың соңы мен жиырмасыншы ғасырдың алғашқы жартысындағы баспасөз беттері мен мұрағат деректерінде кездеседі. Орхон жазбаларының құпия сыры ашылып оқылған кезден жиырмасыншы ғасырдың 50-жылдарына дейінгі ғылыми еңбектерде олар тілдік, тарихи мұра ретінде ғана қарастырылады. Олардың фольклорлық сипаты жөнінде алғаш рет пікір айтқан Ә. Марғұлан, М. Әуезовтер болды. Кеңес дәуірінде әдеби тұрғыдан зерттеген ғалымдар И.В. Стебелева, М. Жолдасбековтердің еңбектерінде Орхон жазбаларының тақырыптық, жанрлық және идеялық-көркемдік қырлары қарастырылды. Бұл ғалымдардың зерттеулері жаңа ғылыми тұжырымдардың жасалуына жол ашты.
Өткен ғасырдың 60-жылдарынан кейінгі кезеңдерде Б. Кенжебаев, С. Аманжолов, Ғ. Мұсабаев, Ә. Қоңыратбаев, Ғ. Айдаров, Х. Сүйіншәлиев, Қ. Өміралиев, М. Жолдасбеков, Н. Келімбетов, Т. Тебегенов, М. Мырзахметұлы, Н. Базылхан сияқты ғалымдар Орхон ескерткіштерін тілі, әдебиет тарихы тұрғыларынан қарастырып отырса да, олардың жанрлық ерекшілігі мен фольклор үлгілерімен байланысына соқпай өтпеді.
Кейінгі кездері академиктер Р. Бердібай, С. Қасқабасов, сол сияқты фольклортанушы ғалымдар Ш. Ыбыраев, Т. Қоңыратбай, Б. Қорғанбеков, А. Тұрғанбаев еңбектерінде Орхон жазбаларының фольклорға қатысы жөнінде маңызды ойлар айтылды.
М. Жолдасбеков пен Қ. Сартқожаұлы 2005 жылы «Күлтегін» баспасынан «Орхон ескерткішінің толық Атласын» жарыққа шығарды. Соңғы жылдары жарық көрген қазақ әдебиетінің тарихына арналған он томдықтың қазақ фольклорының тарихы қамтылған бірінші томында жарияланған С. Қасқабасов, Т. Қоңыратбай зерттеулерінде фольклордың Түркі қағанаты дәуіріндегі әдебиетке қатысы қарастырылған.
Көркем әдебиет пен фольклордың байланысы, көп жағдайда, ақын-жазушылардың фольклордағы негізгі идеялар мен сюжеттерінің негізінде шығарма жазуы мен фольклорлық жанрлар мен мотивтерді, фольклорға тән айшықтарды пайдалануынан аңғарылады.
Фольклордың басты сипатының бірі – синкреттілігі. Фольклор синкреттілігін Е.М. Мелетинский идеологиялық және жанрлар синкретизмі деп екі салаға бөліп қараған.
Эпосты фольклордың бірнеше жанрлық түрлерін, көне наным-сенім, ежелгі түсінік, дүниетанымдарды бойына жинаған көлемді әрі синкретті сипаттағы жанр десек, осы жанрға ұқсастық белгілері мол Орхон ескерткіштерінде де идеологиялық синкретизм көрінісі бар. Түркі қағанаты дәуіріндегі кешендерде, сол кезден жеткен жазба ескерткіштерде ежелгі дәуірдегі түркілердің наным-сенімдері, дүниетанымы біршама көрініс тапқан. Солардың бірі фольклорлық жанрлардың ең көне түрінің бірінен саналатын мифтік танымның бейнеленуінен байқалады.
Алғашқы қауымға тән дүниетаным мен діни танымдардың көрінісі болып саналатын анимизм, тотемизм, сондай-ақ рулық қауымның тұсында қалыптасқан әруаққа табыну белгілері Түркі қағанаты дәуірінің киелі деп саналған кешендерінде, жазбаларында едәуір бейнеленген.
С. Қасқабасов эпостың жанр болып қалыптасуында оған тірек болатын қайнар көздерінің бірі ретінде ертегі, өлең, тарихи жырлармен қатар мифті де атап көрсеткеніндей Түркі қағанаты дәуірінде «Ежелгі мифтер мен нанымдар, сюжеттер мен мотивтер бірыңғай идеологиялық сипат алып, қағанды дәріптеу үшін біршама көркем қасиетке ие болған, сондай-ақ түркі жұртының бабасы – Көкбөрі деп, Ашинадан тарағаны туралы тотемистік ұғымның іздері Күлтегін, Білге Қаған, Тоныкөк туралы жазуларда сақталған» [1].
Жазбалардағы «Көк түрк», «Көкте түрк тәңірісі», «Көк тәңірі», «Жол тәңірі», «Жер-су тәңірі», «Тәңірі», «Ұмай», «Қасиетті жер-су» деген ұғымдар олардың тәңірлікке қатысты наным-сенімінен көрініс береді. Кейбір түркі халықтарының мифтерінде жердің иесі әйел құдай – Ұмай болса, жазбаларда осы түсініктің ізі де едәуір көрініс тапқан.
Күлтегін, Білге қаған, Тоныкөк жазуларында көне мифтердің бір түрі жасампаздық – әлемнің пайда болуы жөніндегі мифтің сілемі, түркі аңыз, дастандарында жиі кездесетін мифтік эпикалық уақыт пен кеңістік сарындары көрінісі де бар.
Фольклордың ертегі, аңыз, әпсана, эпикалық жыр сияқты түрлерінің бәрінде дерлік айрықша орын алатын ғажайып туу мотивінің де түп-төркіні мифтерден бастау алады. Бұл мотив әлем халықтарының фольклорында бар. Ғажайып туу мотивіне А.Н. Веселовский, В.Я. Пропп сияқты ғалымдар назар аударып, ол жөніндегі пікірлерін жазған болатын. Бұл құбылыстың қазақ фольклорындағы көрінісі С. Қасқабасов, Б. Әзібаева, Ш. Ыбыраев зерттеулерінде де қарастырылды.
Эпикалық фольклорлық туындыларда жиі көрініс табатын мотивтердің бірі – кейіпкердің ғажайып тууының түрлерін С. Қасқабасов: «тотем-бабаның баласы, аталар әруағының жәрдемі, мұсылман әулие әнбиелердің, пірлердің көмегі жән баланың е баланың төтенше жағдайда (әкесі үйде жоқта) тууы» деп топтастыра көрсетеді. Қаһарманның ерекше туылысы жайындағы мотив, әсіресе эпостарда дәстүрлі түрде сақталып, басты қаһарманды дәріптеу, оның ерлігін аша түсу үшін қолданылады, яғни қаһарманның алдағы ерліктерді жасауына дайындығын көрсетуге бағытталған.
Түркі қағанаты дәуірі жазба ескерткіштерінде тотемизмнің – фольклорлық ғажайып туу мотивінің де көрінісі бар. Ол жазбаларда қағандар Тәңірінің қалаулысы, Көктен жаралды деп көрсетіледі.
Қағандардың, батырлардың Тәңіріден жаралуы туралы ұғым ежелгі түсінік – көктен, күн нұрынан жаралуы жөніндегі көне танымның бір көрінісі. Орхон жазбаларында ел билеушінің ерекше жаралатыны жайындағы ежелгі наным айқын бейнеленген. «Бұл – ғайыптан туу мотиві ежелгі тотемизмнің өзгерген түрі» қазақтың көркем фольклорында «бас қаһарманды дәріптеудің бір амалына айналып кеткен».
Қазақ мифтерінің ең көне түрлерінің бірі – жан-жануарлар туралы мифтер болса, фольклорда кең көрініс табатын осы дәстүр түркілердің Түркі қағанаты дәуіріндегі киелі кешендерінен, ол дәуір аңыздарынан, Орхон жазбаларында көк бөріге қатысты жайттардан байқалады. Ежелгі түркілердің өздерінің шығу тегін көк бөрімен байланыстыратындығы, қасиетті санайтындығы жөніндегі осы ежелгі түсінігінің ізі Орхон киелі кешендерінде де сақталған. Мысалы: Бұғыты кешеніндегі қасқырды еміп тұрған баланың бедері (барельеф), Күлтегін, Білге қаған, Қарабалғасун (Ордубалық) ескерткіштерінде де бөрі бейнесін тас бетіне түсіргенде мифтік түрде бейнеленуі. Тарихи деректерге қарағанда байырғы түркі заманында бөрінің мүсіні гранит тастан да тұтас ойылып жасалған. «... байырғы түркілер киетегі болған бөріні ардақ тұтып, Қағанның оққағарынан бастап, Кіші ханға дейін бөрі атап, мәңгілік елдің аруақтарының рухын сақтап тұратын киелі орынға қойылар ескерткіштің (мәңгітас) басына бөрі бейнесін ойып қалдырып, оны бүкіл қағанаттың (империяның) киетегіне айналдырған».
Ежелгі түркілердің бұл түсінігі олардың Көк бөрі туралы аңыздарымен қатар Оғыз қаған сияқты ежелгі эпосында да ақталған. Оғыз батырдың дүниеге келуі, батырлық бейнесі, оның ерлікке толы жорықтары мен Күлтегін жырындағы Күлтегін бейнесі, жорықтарынан ортақ ұқсастықтарды аңғаруға болады. Осы сияқты көріністердің қазақ фольклорында да жиі ұшырасуы кездейсоқ ұқсастық емес, ол сандаған ғасырлық тарихы тығыз байланысып жатқан түркі тайпаларының туыстастығынан туындайтын құбылыстар. Ежелгі түркілердің қасқырды кешендердегі тастан жасалған ескерткіштерде бейнелеуі, көк бөрі туралы аңыздары мен «Оғыз қаған» дастаны арасында, сондай-ақ түркі тектес халықтар мен қазақтың батырлық жырлары, т.б. әдебиет үлгілері арасында дәстүрлі көркемдік байланыс, сабақтастық бар.
Орхон жазбаларында түркі әскерінің күштілігін, басымдылығын көрсету үшін жазбагер оларды бөріге теңейді. Қазақтың батырлық жырларында да жауға қарсы әскер бастаған батырларды көк бөріге теңей сипаттау жиі кездеседі. Осы ұқсастықтарды «Күлтегін» жазбасындағы «Әкем қағанның қосыны бөрідей болыпты» деген жолдармен салыстыра қарасақ, олардың арасында өзара байланыстың бар екендігі айқындала түседі. Қазақта ер жігіттің күшіне, ерлігіне риза болғанында «бөрім», «нарым» деп сүйсініп айтуы мен эпостарда батырдың ерлік іс-әрекетін бөріге теңеуінде сол ежелгі танымның көркемдік дәстүрлі сабақтастығы бар. Бұл дәстүр кейінгі көркем фольклорда да кеңінен қолдалынып отырған [2, 58 б.].
Осыған орай М. Жолдасбеков: «Ұнамды кейіпкерлерді бөріге теңеу түркі халқы бөріден тараған деген аңыздан шықса керек. Өзінің түп тегі санаған халық бөріні ерекше қасиеттеген. Қасқырбек, Бөрібек, Бөрібай тәрізді кісі аттарының өте көп болуы осыдан», деген пікір білдіреді [3, 84 б.]. Сол сияқты «Иттің иесі болса, бөрінің Тәңірісі бар» деген мақалдан да қазақ халқының бөріні қасиеттей қарағаны байқалады. Эпитет пен метафораның хронологиялық жолмен туып, даму процесін қарастырған А.Н. Веселовский мен В.М. Жирмунский пікірлеріне сүйен-сек, мифтік ұғымдар кейін ауыспалы, астарлы мағынаға ие болып, поэтикалық тілдің құрамына қосылады да әртүрлі көркемдік тәсілдердің – эпитет, теңеу, метафоралардың қызметін атқара бастайды. Түркі қағанаты дәуірінде ежелгі түркілердің көк бөріге байланысты түсінігі – «алғашқы қауымға тән мифтік сананың жемісі көркем құралға айналды, бейнелілікке және метафораға негіз болды».
Қорытындылай айтқанда Орхон жазба мұралары ежелгі дәуірлердегі халықтың көркем танымындағы ізденістерінің негізінде туып қалыптасқан. Орхон жазбалары дәуір шындығын танытатын, жазбагерлердің өзіндік қолтаңбалары бейнеленген, сонымен қатар өз дәуірінің әдеби дәстүріне негізделіп жазылған мұралар. Орхон жазба ескерткіштерінің жанрлық ерекшелігі туралы көптеген ғалымдардың ертелі-кеш айтқан ой-пікірлері әр түрлі сипатта болған. Бұл мәселе әлі де жанжақты қарастыруларды қажет етеді. Қай кез дәуірде болса да сөз шеберлері көркем әдебиет өкілдері фольклорлық дәстүрге арқа сүйеп отырған. Бұл құбылыс Орхон ескерткіштерінде де кеңінен көрініс тапқан. Фольклорлық жанрлар дәстүрлерін бойын сіңіре отырып жазылған, тарихи, шежірелік те сипаты бар көркем туындылар. Олардың негізгі белгі, сипаттары осыған келіп саяды. Орхон жазбаларының алуан сырлы, көп қырлы ерекшеліктерінің бірі, бірегей тұстары фольклорлық дәстүрмен байланысы, дәстүр жалғастығы мен сабақтастығы деп санаймыз.
ӘДЕБИЕТТЕР
- Қасқабасов С. Тұтастану – фольклор поэтикасының заңдылығы// Қазақ фольклорының поэтикасы. – Алматы: Ғылым, 2001. Б. 8-62.
- Қазақ әдебиетінің тарихы. Он томдық. 1- том. – Алматы: ҚазАқпарат, 2008.
- Жолдасбеков М. Асыл арналар. – Алматы: Жазушы, 1990. 351 б.
- Дәдебаев Ж. Ежелгі әдебиет және халық танымы // Қазақ әдебиеті: ежелгі дәуірАлматы: Қазақ университеті, 2002. Б. 511.
- Қазақ фольклорының тарихилығы. – Алматы: Ғылым,1993. 432 б.