ТҮЙІНДІ
Отандық өндірістің дәрілік қалыптарын жасау үшін маңызды көздердің бірі дәрілік өсімдік шикізаты (ДӨШ) болып табылады. ДӨШ (мәдени түрде өсірілетін және жа- байы өсетін) қолданудың міндетті шарттары оның сапасының нормативтік талаптарға сәйкестігі және дәлелденген фармакологиялық белсенділігі болып табылады. Қазақстан Республикасындағы Мемлекеттік Фармакопея (ҚР МФ) ДӨШ сапасын реттейтін нормативтік құжат Еуропалық фармакопеямен (ЕФ) үйлестірілген, сонымен қатар әрбір дәрілік шикізатқа монографияларда жеке бөліктермен көрсетілген өздерінің ұлттық талаптары бар.
ЕФ және МФ КСРО XII басылымдары кейде шикізатты стандарттауға, оның сапа көрсеткіштеріне, бақылау әдістеріне, сандық көрсеткіштерді регламенттеуге және т. б. әртүрлі тәсілге ие. Шикізаттың мұндай түрлеріне сүйекті аққурай шөбі жатады, ол ме- дицинада бұрыннан қолданылып, Қазақстан халқы арасында танымал болды. ҚР МФ- да ДӨШ монографияларын, аққурай шөптерін жасау және енгізу тұжырымдамасына сәйкес ҚР МФ-да XII басылымның КСРО МФ-де сипатталмаған ДӨШ тізбегіне жатады, ол сондай-ақ жақын және алыс шет елдердің фармакопеясында да жоқ. Сондықтан оны зерттеу, Ұлттық фармакопеялық мақаланы әзірлеу - өзекті мәселе болып табылады. Бұл ретте осы ДӨШ-ты зерттеудің әлемдік тәжірибесін де ескеру қажет. Әрине, бұл ең алды- мен ДДҰ фармакопеясының (Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының) талаптары [1] және де Еуропалық елдердің Фармакопеясының талаптары. Сондықтан ескі басылымның сүйекті аққурай шикізатына фармакопеялық мақаланы әзірлеу кезінде негіз қалаушы ретінде бұрынғы мемлекет стандарты орынды емес пайдаланды.
Жұмыстың мақсаты.
Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Фармакопеясына енгізу үшін монография ұсынысымен сүйекті аққурай шикізатының сапасына қойылатын жал- пы талаптарды әзірлеу үшін әлемнің жетекші фармакопеясының талаптары- на ақпараттық - талдамалық шолу жа- сау қажет. [2] ДӨШ фармакопеялық мақаланың негізгі бөлімдерінің бірі шикізаттың морфологиялық және анатомиялық диагностикалық белгілері келтірілген «сыртқы белгілер» және «микроскопия» бөлімдері болып табыла- ды. Түрлі кездердегі барлық нормативтік құжаттарда аққурай шикізаты тек жеміс ретінде сипатталған және микроскопия бөлімінде тек ұрықтың микроскопиялық белгілері келтіріледі, сондықтан отандық дәрілік шикізаттың диагностикалық белгілерін кеңейту мақсатында біз қосымша жапырағының, сабағының және ұрығының эпидермисін қарастырдық. [2 - 4] Мысалы, Британдық дәрілік өсімдіктер фармакопеясында «Макроскопия» және «Микроскопия» бөлімдерінде сабақ пен жапырақтың, гүлдердің, жемістер мен тұқымдардың микроскопиялық белгілері анықталған. Сондықтан фармакопеялық мақаланың тиісті бөлімдерін толықтыру мақсатында шикізаттың морфологиялық және анатомиялық құрылысын зерттеу өзекті мәселе болып табылады. Сүйекті аққурай - эндемиялық Ортаазиялық - Иран, Орта Азия елдерінде және өз еліміздің Оңтүстік Қазақстан облысында едәуір аумақты өседі. Қазақстанда ол Қаратау, Қаржантау жоталарында, Өгем және Талас аудандарында, Мойынқұм және Қызылқұм құмдарында, сондай-ақ Шу - Іле тауларының таулы бөктерінде кездеседі. Сүйекті аққурай түрлі экологиялық жағдайларда өседі,бірақ негізінен тау үсті жазығы мен тау бөктерінде өседі, кейде дерлік таза жазық жерлерде кездеседі. Жер шоғырында және бай дақылдардың егістіктерінде, суармалы, шартты суар- малы жерлерде, сондай - ақ құнарлығы аз құмдарда, төмен қабатты бұталар арасын- да, құдықтарға жақын, топырағы жеңіл жайылымдарда, құмды төбелер арасында жиі кездеседі. Көбінесе шөлді және жусан өсетін жерлерде кездеседі. [4]
Зерттеу әдістері. Зерттеу объектісі ретінде өсімдіктің әртүрлі морфологиялық бөліктері қолданылды: жапырақтары, сабақтары мен жемістері. Рsoraleae drupaceae дәрілік өсімдігінің жапырақтарының, сабақтары мен жемістерінің мофологиялық-анатомиялық құрылысын зерттеу үшін 2017 жылдың жазында Оңтүстік Қазақстан облысында гүлдену және жеміс беру кезеңінде шикізат дайындалды. Жиналған үлгілер кептіріліп, гербарий жасалды. Макроскопиялық зерт- теулер ҚР МФ және МФ ХІ әдістемесі бой- ынша жүргізілді [3,4]. Шикізаттың сыртқы белгілері құрғақ ДӨШ күндізгі жарықта зерттелді, арнайы тақтаға орналасты- рып, он есе үлкейтумен лупаның астында және жан - жақтың әр түрлі жағдайда мұқият қаралды. Өлшемдері сызғыштың көмегімен анықталды. Шикізат көлемі ту- ралы объектив арқылы 10 түрлі өлшемдерді пайдаланып, өлшенді. Содан кейін орташа мәнмен есептелді. Түсі құрғақ шикізатқа (жапырақтар үшін жоғарғы және төменгі жақтарының түсі, тамырлар үшін - сыртқы беті және жаңа сынығы анықталды) және күндізгі жарықтандыруда орнатыл- ды. Құрғақ шикізаттың жапырақтарын саусақтармен ысқылау кезінде иісі байқалды. ДӨШ дәмі құрғақ шикізатты шайғанда анықталды. Микроскопиялық әдіспен зерттеу аққурайдың жапырағының, сабағының және ұрығының анатомиялық құрылысының ерекшеліктерін анықтау мақсатында жүргізілді. Сонымен қатар оптикалық микроскоптар қолданылды. Тексеру кезіндегі жарық 60 – 400 есе ұлғайтылып, қаралған. [5]
Мұндай жағдайларда өсімдіктердің анатомиялық белгілері анықталады. Микроскопиялық анатомиялық – диагностикалық белгілерді ҚР МФ және XI басылымның МФ әдістемелері бойын- ша анықтады. Жұмыс уақытша микропре- параттарда орындалды және «ЛОМО Мик- мед - 1» жарық микроскоппен қаралды; зерттеу нәтижелері «SCIENCELAB lO.O MPix Color CMOS digital самеrа» мен су- реттеу құрылғысы «РА - 6» көмегімен са- лынды.
Нәтижелер мен қорытынды. Макроскопия. Көп жылдық өсімдік, биіктігі 60-80 см, бұтақтанған. Көптеген тікелей, қалың шашты сабақтары бар. Жапырақтары кезекті, төменденген сайын шашты. Гүлдері ақшыл - күлгін қылқаламдарға жиналған, жапырақтары көп. Сәуір айы- нан тамыз айына дейін гүлдейді, жемістер шілде - қыркүйекте піседі.
Жапырақтары қарапайым немесе үшбұрышты, әдетте қысқа кескіш, дөңгелек немесе жұмыртқа тәрізді, ұзындығы 2-5 см, ірі тісті, ұсақ нүктелі бездері бар қалың кептірілген. Желілі-ланцетті, шашты. Төменгі жапырақтары үшбұрышты, одан жоғары қарапайым, дөңгелек немесе сопақ ұзындығы 3 - 4 см, ені 2-3 см, болады (сурет 1).
Желілі-ланцетті, шашты. Төменгі жапырақтары үшбұрышты, одан жоғары бөлігі қарапайым, дөңгелек немесе сопақша, ұзындығы 3 - 4 см, ені 2-3 см. (су- рет 2). Сабағы түзу, бұтақты, ақ шашпен қоңыр желектері бар. Сабақтар талшық жасауда қолданылады, ол берік, қатты, бірақ сынғыш келеді. Өсімдіктің барлық бөліктерінде эфир-майлы мен желімді шайырлары бар.
Кішкентай гүлдері бар, 4 - 7 мм ұзындығы, қысқа тістті, қоңыр тостағаншасы бар, ұзындығы 3 - 5 мм, ұзын түктермен және нүктелі бездері, оның тістері түтікті, қысқа, ланцеттік, төменгі бөлігі ұзын, екі бүйірлері қысқа, екі жоғарғы бөлігінің жартылай жерлері бір - бірімен бірлесіп өскен; ақшылкүлгін гүл шоғыры, қысқа аналық жалау, ұзындығы 7 мм жуық, ұшы күлгін дақтары бар, сәл ұзындау, бір - бірімен араласып өседі. Қанаттары қысқа (сурет 3). Жемісі- кептірілген жаңғақ тәрізді, бір тұқымды боб, ұзындығы 5 - 6 мм, ені 2,5 - 3,5 мм, киіз сұр түсті-кептірілген, 1 - дәнді бұршақ қабықшасына өскен ұсақ тұқым (сурет 3).
Микроскопия. Дорсовентраль- ды түрдегі жапырақ. Екі эпидермистің жасушалары бар. Кутикула кей жерлерде қабаттасып кеткен. Түктердің негізгі диагностикалық маңызы екі жағынан да көп (қарапайым, жұмырбасты) (сурет 4).
Төменгі эпидермисте бір жасушалы, созылған қарапайым трихомалары басым. Жоғарғы эпидермисте көптеген қоңыр безшелері және бір жасушалы қарапайым түктері бар (сурет 4). Бір жасушалы трихо- малар, өткір үсті және өрескел беті бар сәл иілген. Бағаналы және кеуекті тіндердің ор- наласуы тән. Бағаналы жалпақ үш қабатқа жататын, перпендикуляр ұзын созылған жасушалардан тұрады. Кеуекті мезофил
борпылдақ, жасушалары созылған және жазықтықта жатқан, жапырақтың бетіне параллель жатқан түрлі пішінді жасуша- лардан тұрады. Жапырақтың тарамдарын- да механикалық талшықтардың үлкен топ- тары бар (сурет 4), жоғарғы және төменгі эпидермис астында эфирлі майлы орындар мен дақтары бар. Эфир майлы безшелер, көбінесе жапырақтың жоғарғы жағында орналасқан (сурет 5).
Жапырақтың беткейлік препараты. Эпидермис жасушалары өте ұсақ, сәл қисық контурмен. Жасушалар қабырғасының жоғарғы жағында айқын қалыңдықтар
бар. Аузы ұсақ сопақ, парақтың екі жағында орналасқан, төменгі жағында көп. Екі тормен қоршалған, мөлшері көп жасушалардың бірі (суреттер 6,7).
Ұрықтың микроскопиясы. Ұрықтың көлденең кесіндісінде кутикуласы бар бір қатарлы эпидермис көрінеді. Эпидермис астында ұрықтардағы ірі секреторлы сыйымдылық бар.
Ұрықтың эпидермисінің біркелкі қалыңдатылған қабығы бар. Ұлғайған кез- де (х720) ұрық құрылысының бөлшектері көрінеді: сыртқы эпидермис жасушала- ры дөңгелек немесе сәл созылатын, ішкі эпидермис жасушалары - қатты тангенал- ды созылатын, жұқа қабырғалы. Негізгі паренхиманың жасушалары арнада жұқа қабырғалы бағаналы орналасқан. Дәнді бөлігі созылған, әлсіз қалыңдатылған жа- сушалардан эндоспермадан тұрады.
Жапырқтың диагностикалық бел- гілері: эпидермис жасушалары өте ұсақ, сәл бұрылған контуры бар;жоғарғы эпидермисте көптеген безшелер және бір жасушалы трихомалардың болуы, ұшымен сәл иілген және қатты тума беті бар; төменгі эпидермисте бір жасу- шалы, созылған қарапайым түктер ба- сым; жапырақ пластинкасында эфирлік схизогендік орындар бар.
Ұрықтың диагностикалық белгілері: сыртқы эпидермис жасушалары дөңгелек немесе сәл созылған, сыртқы қабырғасы қалыңдалған; эндосперм бөлігі дөңгелек-көпбұрышты жасушалардан тұрады.
Аталған белгілердің жиынтығы зерттелетін зат Psoraleae drupaceae өсімдік бөліктерін білдіреді.
Қорытынды:
1.Қазақстанның оңтүстігінде өсетін Psoraleae drupaceae (сүйекті аққурай) Ортаазиялық - Иран түріне тән негізгі морфологиялық - анатомиялық
диагностикалық белгілер анықталды. МФ фармакопеялық бабының тиісті
- Алынған нәтижелер сүйекті бөлімдерін әзірлеу кезінде пайдалану аққурайдың дәрілік шикізатына ҚР үшін ұсынуға болады.
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
- 1. WHO website URL:http://www.who/int/cardiovascular_diseases/en.[Дата обраще- ния];01.02.2017.
- 2. ВФС РК 42-760-2002 на ЛРС псоралеи костянковой.
- Государственная фармакопея РК. Т1. - Алматы, Жибек жолы, 2008.
- Постановление правительства Республики Казахстан от 31 декабря 2013 года №1497 «Об утверждении Концепции индустриально-инновационного развития Республики Казахстан на 2015-2019 годы»
- Cамылина И.А., Ладыгина Е.Я. Изучение плодов псоралеи костянковой и других видов рода псоралея, Томск. - 2015. - 105 с.
- The International Pharmocopeia. - WHO Geneva. - V. 1-4.