Сыбайлас жемқорлық әрекеттері бойынша тиісті шара қолданудың негізі - ол азаматтардың арыз-шағымы. Мемлекетіміздің әрбір азаматы Қазақстан Республикасының Конституциясын және заңдарын сақтауға, басқа адамдардың құқықтарын, бостандықтарын, абыройы мен қадір-қасиетін құрметтеуге міндетті.
Ұлт Көшбасшысының саяси еркінің арқасында мемлекеттік тәуелсіздікті алған күннен бастап Қазақстан жүйелі және мақсатты түрде сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясатын жүзеге асырып келеді. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев «Қазақстан-2050» Стратегиясында құбылыс ретінде саналатын жемқорлықты жоюды - әлемнің бәсекеге ең қабілетті 30 елдерінің қатарына кіруі бойынша басты басымдықтарының бірі екенін айқындады. Елбасының «100 нақты қадам» Ұлт жоспарының бес институционалды реформаларын жүзеге асыру бойынша алдағы уақытта сыбайлас жемқорлықпен күресудің жаңа басымдықтары белгіленді. Сонымен қатар, сыбайлас жемқорлыққа қарсы мониторинг, жемқорлық тәуекелдеріне талдау, сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениетті қалыптастыру және жыл сайынғы осы салалардағы жұмыстардың қорытындысымен алдағы уақытқа арналған нақты ұсыныстарды қамтитын кешенді заманауи алдын алу шаралары анықталды.
Адамдардың әл-ауқатының өсуі біздің күллі күнделікті жұмысымыз, ал сыбайлас жемқорлыққа қарсы қүрес батыл жүргізілуге тиіс.
Бет-жүзіне, лауазымына қарамай, сыбайлас жемқорлыққа қарсы ымырасыз күрес жүргізу қажет. Басқару корпусы батыл тазаруға және жаңаруға тиіс [1].
Қазақстан Республикасындағы сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл жөніндегі 2011 - 2015 жылдарға арналған салалық бағдарлама Қазақстанның сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясаты дамуының жаңа кезеңіне жол ашты.
Бағдарлама Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі Стратегиялық даму жоспарының негізгі мақсаттарына қол жеткізуге бағытталған. Оның тиімді жүзеге асырылуы бақылаушы мекемелермен тексерулер жүргізу мәселесін заңды түрде реттеуге мүмкіндік беріп, өз кезегінде кәсіпкерлікті дамыту үшін пара талап ету және әкімшілік кедергілерді қысқарту жағдайларын төмендетуге мүмкіндік берді.
Жүргізілген реформалардың нәтижесі, Мемлекет басшысының табандылығы мен саяси еркінің арқасында елімізді әлемдегі бәсекелестік қабілеті жоғары 50 елдің қатарына енгізді[2].
ҚАЗАҚСТАННЫҢ СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚҚА ҚАРСЫ САЯСАТЫ
ПРОФИЛАКТИКА ЖӘНЕ АЛДЫН АЛУ
СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚҚА ҚАРСЫ ТӘРБИЕ ЖӘНЕ БІЛІМ БЕРУ ЖАЗАЛАУ ШАРАЛАРЫ
Қазақстандағы сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтардың 2016 жылғы статистикасы. Сыбайлас жемқорлықтың таратылу деңгейін талдау тиімділігі алдын-алу шараларын әзірлеу кезінде маңызы жоғары. Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасының Бас Прокуратурасы Құқықтық статистика және арнайы есеп жөніндегі комитетінің статистикалық деректері бойынша сыбайлас жемқорлық қылмыстары үшін сотталған адамдардың саны 910 адам, олардың ішінде орталық мемлекеттік органдардың қызметкерлері 520, жергілікті атқарушы органдарының – 238, басқалары – 152[3].
2016 жылы орталық мемлекеттік органдарда сыбайлас жемқорлық қылмыстарды жасағаны үшін 520 тұлға сотталды, олардың көпшілігі ішкі істер – 309 және қаржы - 58 министрліктерінің қызметкерлері.
ІІМ құрылымдық бөлімшелерінің кескінінде сотталғандардың басым бөлігі әкімшілік полиция және кылмыстык–аткару жүйесінің қызметкерлеріне келеді. Өңірлік аспектіде Астана қаласы, Қарағанды және Жамбыл облыстарының қызметкерлері көш бастап тұр. Осы кезде сыбайлас жемқорлық тарауының ең төмен деңгейі Қызылорда, Маңғыстау және Павлодар облыстарының ішкі істер органдарында байқалды.
Агенттікпен жүргізілген сыбайлас жемқорлыққа қарсы мониторинг ІІБ қылмыстар көбінесе келесі жағдайларда жүргізілетіндігін көрсетті:
- жол-патрульдік полиция инспекторларымен – жол жүру ережелерін бұзған тұлғаларды әкімшілік жауапкершілікке тартпағаны үшін пара алу;
- тергеу және жедел қызметкерлермен – қылмыстық жауапкершілікке тартпағаны үшін заңсыз сыйақыларды алу;
- учаскелік инспекторлармен, жедел уәкілдермен, жол-патрульдік полиция қызметкерлерімен – құқыққа қарсы қызметті жүзеге асыратын тұлғаларға жақтаушылық;
- пенитенциарлық жүйеде – шартты-мерзіміне дейін босауға көмек көрсету және сотталғандардың қамалу жағдайларын «жеңілдету».
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің көрсеткіштерінің талдауында көрсетілгендей, 2016 жыл жемқорлыққа қарсы іс-қимыл бағдарларын маңызды мәнге сапалы ауыстыру кезеңі болды, халық осы құбылыспен жиі кездеседі. 2016 жылдың қорытындылары бойынша республика бойынша толығымен 2807 сыбайлас жемқорлық қылмыстары тіркелді, олардың ішінде үштен бірі парақорлық фактілері (1031 немесе 31%), 22% жымқыру (605), 20% қызметтік лауазымды асыра пайдалану (558), 17% - қызметтік жалғандық (481). Сыбайлас жемқорлықтың тіркелген фактілерінің негізгі бөлігі (2229 немесе 79,4%) сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл бойынша Ұлттық бюроның күштерімен (Сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызмет) шектелді.
Барлығы 2016 жылы бойынша Сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызметпен 1129 лауазымды тұлғалар қылмыстық жауапкершілікке тартылды, оның ішінде 18 республикалық, 59 облыстық және 134 қалалық маңыздағы және аудандық деңгейдегі басшылар[4].
Сыбайлас жемқорларды жазалау әлеуметтік әділеттікті қалпына келтіру ғана емес, сонымен қатар сыбайлас жемқорлық салдарларын шектеуді де ұйғарады.
Қазақстанда парақорлықтың барлық түрлері бойынша жазалаудың баламалы шарасы паралардың мөлшеріне еселес ретінде айыппұлдар енгізілді. Осы саясат халықаралық қылмыстық-құқықтық стандарттарға сәйкес келуін ескеру керек. Осы орайда, айыппұлдарды қолдану Жапония, Германия, Франция, Австрия, Норвегия және де басқа елдерде сыбайлас жемқорлыққа қарсы тиімді шара болды. Түрмедегі халықты төмендетуден басқа, жазалаудың осы түрі бюджеттік табыстың бөлігін көбейтуге ықпал етеді.
Қазақстанда 2016 жылы қылмыстық құқық бұзушылықтар үшін айыппұлдар 470 тұлғаға қатысты қолданды, айыппұлдардың жалпы сомасы шамамен 2,5 млрд. теңге.
Бүгінгі таңда сыбайлас жемқорлықпен күресу мақсаты азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауға, сыбайлас жемқорлық көріністерінен туындайтын қауіп- қатерден Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз етуге бағытталған. Сонымен қатар сыбайлас жемқорлыққа байланысты құқық бұзушылықтың алдын алу, анықтау, олардың жолын кесу және ашу, олардың зардаптарын жою және кінәлілерді жауапқа тарту арқылы мемлекеттік органдардың, сондай-ақ оларға теңестірілген адамдардың тиімді қызметін қамтамасыз етуді көздейді. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің негізгі принциптерін айқындап, сыбайлас жемқорлыққа байланысты құқық бұзушылықтың түрлерін, сондай-ақ жауаптылықтың пайда болу жағдайларын белгілейді.
Осы орайда аталған мақсаттарды жүзеге асыру үшін мынадай ұсыныстар айтар едім:
Біріншіден, қолма-қол айналымды азайту, есептесудің заманауи электрондық жолдарын кеңейту, есеп берудің ақша айналымын бақылауды жеңілдететін, қолма-қол пара беру мүмкіндігін қиындататын заманауи тұрпаттарын ендіру керек.
Екіншіден, сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресумен айналысатын мамандардың біліктілігін арттыру қажет.
Үшіншіден, сыбайлас жемқорлықты азайту үшін қызметкерлердің жалақысын көтерген жөн.
Жемқорлықты жою – еліміздің фундаменталды құндылығы – тәуелсіздігімізді нығайтатын негізгі шарттардың бірі. Азаматтық қоғамның барлық секторларымен, барлық мемлекеттік органдарымен, бизнес өкілдерімен ынтымақтастықта ғана осы мәселені шешіп, Қазақстанның гулденуіне жағдай жасай аламыз.
Өзара сенім, жауапкершілік пен серіктестік негізінде мемлекет, қоғам және бизнес өкілдерінің бірігуі, қоғамдағы жемқорлыққа қарсы пікір мен құқықтық сананы қалыптастыру еліміздегі жемқорлық деген әлеуметтік мәселені жоятынына сенімдімін.
Әдебиеттер
- Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан АЛУ халқына Жолдауы. 1997 ж. қазан
- Н. Назарбаев: Ұлт Жоспары – “100 нақты қадам” 6-мамыр, 2015. Астана.
- ҚР Бас прокурорының жеке парақшасынаң алынған ақпарат.
- ҚР Құқықтық статистика деректері 2016 ж.