Қазақстан республикасының инновациялық дамуының қазіргі таңдағы жағдайы

Aтaлмыш мақала Қазақстанның соңғы бес жылдағы дүниежүзілік экономикалық форумның Жанандық бәсекеге қабілеттілік индексіндегі орнына талдау жасалған. Мақалада Қазақстан өңірлері бойынша инновациялық даму қарқыны мен аталмыш саладағы мемлекеттік қолдау шаралары қарастырылған.

Қазақстан Республикасының қазіргі таңдағы инновациялық саясатының құрылымы мен бағыттары 2013 жылғы Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі инновациялық даму тұжырымдамасы [1] және Қазақстан Республикасын индустриялық-инновациялық дамытудың 2015 - 2019 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасымен [2] анықталады.

Аталмыш құжаттар Қазақстанның ұзақ мерзімді мемлекеттік экономикалық саясатын қалыптастырып, экономиканың салаларын әртараптандыру мен шикізаттық даму бағытынан алшақтау жолымен елдің тұрақты дамуына қол жеткізуге бағытталған.

Өңдеуші өнеркәсіп пен қызмет көрсету саласындағы бәсекеқабілетті және экспортқа бағдарланған өнімдерді өндіру мемлекеттік индустриалды-инновациялық саясаттың басты мақсаты болып табылады.

Әлемдік экономиканың жаһандану жағдайында Қазақстанның экономикасы бірқатар мәселелерге тап болады. Мұндағы негізгі мәселелер: біржақты шикізаттық бағытталу, әлемдік экономикаға әлсіз интеграциялану, ел ішіндегі әлсіз салааралық жәнеаймақаралық экономикалық интеграция, ішкі нарықтағы тауарлар мен қызметтерге тұтыну сұранысының төмен болуы, өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымның дамымауы, кәсіпорындардың жалпы техникалық және технологиялық артта қалуы, ғылыми-зерттеу және тәжірибелі-конструкторлық жұмыстарға (ҒЗТКЖ) төменгі шығындар, менеджменттің жаһандану мәселелеріне сәйкес келмеуі және т.б.

"Инновациялық даму" дегеніміз жаңа жаңалық пен ғылымды, технологияны өндіріспен тығыз байланыстыру көзделген экономикалық даму бағыты. Дүниежүзілік экономикалық форумның Жаһандық бәсекеге қабілеттілік туралы 2018 жылғы қорытындылары бойынша Қазақстан әлемнің 140 елі ішінде 57 орынды алып отыр, бұл өткен жылғы позициядан 4 тармаққа төмен болып табылады (кесте 1).

Кесте 1 - Қазақстанның технологиялық даярлық және инновациялар бойынша субфакторлары

Кестеден байқап отырсақ, 140 елдің ішінде Қазақстан талданып отырған 5 жыл ішінде 42-ші орынна 57-ші орынға төмендеп, өзінің бағдарын біршама жоғалтып отыр. Мұнда 11 субфактор ішінде 2018 жылы тек "Технологиялық даярлық" субфакторы бойынша ғана Қазақстан өз жағдайын жақсартып, 4 бағдарға көтерілген. Талданып отырған көрсеткіштердің төмендеуіне қарамастан, Қазақстан өңірлері бойынша ҒЗТКЖ-ға ішкі шығындардың артуын байқауға болады (кесте 2):

Кесте 2 - ҒЗТКЖ-ға ішкі шығындар қаркыны. млн.теңге

Ескерту – Технологиялық даму жөніндегі Ұлттық агенттік» АҚ ресми мәліметтері// 

http://analytics.natd.gov.kz/ru/section/analytics.html?type=regions

Кесте мәліметтерінен талданып отырған 5 жылда ҒЗТКЖ-ға ішкі шығындар қарқынының біршама тұрақсы болғанын байқауға болады. Алайда 2016 жылмен салыстырғанда 2017 жылы аталмыш шығындар арта түскен. ҒЗТКЖ-ға ішкі шығындар қарқынымен қатар соңғы 5 жылда компаниялардың инновациялық белсенділігінің де артуы байқалып отыр (кесте 3):

Кесте 3 - Компаниялардың инновациялық белсенділігі, %

Байқап отырсақ, кейбір өңірлерде 2017 жылы компаниялардың инновациялық белсенділігінің төмендеуіне қарамастан, жалпы Қазақстан бойынша көрсеткіш артып, 9,6%-ды құрап отыр. Сонымен қатар, өндірілген инновациялық өнім көлемі жоғары көрсеткішке ие (кесте 4):

Кесте 4 - Өндірілген инновациялық өнім көлемі, млн тенге

Ескерту - Технологиялық даму жөніндегі Ұлттық агенттік» АҚ ресми мәліметтері//

http://analytics.natd.gov.kz/ru/section/analytics.html?type=regions

Өндірілген инновациялық өнім көлемі бойынша 2013 жылдан 2017 жыл аралығында Қазақстан көрсеткіші 1,5 есеге артқан.

Жалпы, осындай онтайлы көрсеткіштердін орын алуында мемлекеттін индустриалды-инновациялық іс-әрекетті мемлекеттік қолдау шараларынын ролін атап өтпеуге болмайды. Онын бірі "Технологиялық даму жөніндегі Ұлттық агенттік" АҚ арқылы іске асырылуда.

Біріншіден, аталған акционерлік қоғамнын инновациялық гранттары. Олар салаларды технологиялық дамытуға, әрекет етуші кәсіпорындарды технологиялық дамытуға, Қазақстан Республикасын индустриялық-инновациялық дамытудын 2015-2019 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы шенберінде технологияларды коммерцияландыруға ұсынылады: технологияларды коммерцияландыру, кәсіпорындарды технологиялық дамыту, саланы технологиялық дамыту.

Екіншіден, бизнес-инкубаторлар іс-әрекетін қолдау бағдарламасы. Бағдарлама мақсаты - бизнес- инкубаторлар құзыреттілігін күшейту, ірі технологиялық компанияларға айнала алатын сапалы стартаптардын артуына жағдай жасау. Қазіргі танда мемлекеттік қолдау көрсету үшін байқау арқылы 3 үздік бизнес-инкубаторлар іріктелген: "BeInTech" ЖШС, "Жас кәсіпкерлер клубы" ЖШС, "SmArtPointAlmaty" ЖШС.

Үшіншіден, жобалық және венчурлық қаржыландыру. Аталмыш бағыт бойынша "Технологиялық даму жөніндегі Ұлттық агенттік" АҚ- мен 18 жобалық компаниялар (5,1 млрд. тг.) және 13 венчурлық қорлар (7,3 млрд. тг.) қаржыландырылған, олардың ішінде 6 - шетелдік венчурлық қорлар (3,975 млрд. тенге) және 7 - қазақстандық венчурлық қорлар (3,311 млрд. тенге). 2017 жылдың 31 желтоқсанында Агенттіктің инвестициялық портфелі 5 венчурлы қордан, 5 жобалық компаниядан құралады.

Сонымен қатар, ҚР Инвестициялар және даму жөніндегі Министрлік, Астана қаласы Әкімдігінің қолдауымен "Технологиялық даму жөніндегі Ұлттық агенттік" АҚ, МОСТ бизнес-инкубатор, "Астана Innovаtions" АҚ инновациялық компаниялар рейтингін құрайды. Рейтинг компаниялар арасында инновациялық белсенділікті ынталандыруға, цифрландыруға көшуге деген қызығушылықты арттыруға, инновациялық белсенділігі аса жоғары жылдам дамитын қазақстандық компанияларды анықтауға бағытталған. 2017 жылғы рейтинг бойынша 10 инновациялық белсенді компаниялар: 1) Евразиялық Топ; 2) KunTech; 3) Самрук-Энерго; 4) Казатомпром; 5)САПА; 6) Beeline Казахстан; 7)Tаu Innovаtive Solutions; 8)ВВС Инжиниринг; 9)Mercury Properties; 10) PolyTech Electronics [4].

Жоғарыда аталып кеткендей, Қазақстанда жасалып жатқан шараларға қарамастан, аталмыш салада әлі де бірқатар кемшіліктер бар. Біздің ойымызша, кемшіліктердің алдын алу үшін келесідей іс-шараларды жүзеге асыру керек:

• - өңірлерде инновациялық іс-әрекетті қолдаудың әрекет етуші құралдары бойынша, сонымен қатар статистикалық формаларды толтыру дұрыстығы бойынша түсіндірме жұмыстарын жүргізу керек. Әсіресе шағын кәсіпорындарға айрықша назар аудару керек, себебі шағын кәсіпорындар арасындағы инновациялық белсенділіктің төмен көрсеткіштері елдегі инновациялық белсенділіктің жалпы сипатына теріс ықпал етеді;
• - инновациялық іс-әрекетке жетекшілік ететін атқарушы органдар, даму институттары арқылы іске асырылатын шаралар, ғылым және инновацияны мемлекеттік қолдау, инновациялық экожүйеге қажетті кадрларды күшйтеу, инновациялық инфр- ақұрылымды құру сиятқы шаралардан қоғамның хабардар болуын арттыру.

Әдебиеттер тізімі:

1. Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі инновациялық даму тұжырымдамасын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Президентінің 2013 жылғы 4 маусымдағы № 579 Жарлығы
2. Қазақстан Республикасын индустриялық- инновациялық дамытудың 2015 - 2019 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын бекіту туралы және "Мемлекеттік бағдарламалар тізбесін бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 19 наурыздағы № 957 Жарлығына толықтыру енгізу туралы Қазақстан Республикасы Президентінің
3. жылғы 1 тамыздағы № 874 Жарлығы
4. Технологиялық даму жөніндегі Ұлттық агенттік" АҚ ресми мәліметтері// http://аnаlytics.nаtd.gov.kz/ ru/section/аnаlytics.html?type=internаtionаl
5. Организация анализа инновационных процессов в Республике Казахстан, в том числе региональном разрезе для реализации общесистемных мер развития инноваций// Технологиялық даму жөніндегі Ұлттық агенттік" АҚ,
6. жыл