Тәжірибе жүзінДе Шобер ақтікені (Nitraria schoberi L.) өсімДік шикізатының технологиялық параметрлері анықталДы: үлестік салмағы, көлемДік салмағы, үйілген массасы, кеуектілігі, бөлектілігі, шикізат қабатының бос көлемі, экстрагентті сіңірілу коэффиценті. Зерттеу нәтижелері биологиялық заттарДы экстрагирлеу жағДайы мен экстракт алуДағы оңтайлы әДісті жоспарлауға мүмкінДік береДі және фармакопеялық талаптарға сай технологиялық үДерісін қалыптастыруға әсер етеДі.
Кіріспе: Қазақстанның флорасы түрлі дәрілік өсімдік шикізаттарымен сипатталады, солардың көптеген түрлерін өндірістік масштабта қолдануға болады. Еліміздің фармацевтика ғылымының алдында тұрған маңызды мақсаттарының бірі биологиялық белсенді қосылыстардың көзін табу, олардың табиғатын анықтау, сонымен қатар физико-химиялық қасиеттерін, сапалық және сандық көрсеткіштерін зерттеу, оңтайлы технологиялық әдістемелерді пайдаланып, медициналық практикаға өсімдік текті жаңа препараттарды енгізу арқылы қолданылып жатқан дәрілік заттардың түрлерін кеңейту болып табылады [1]. Дәрілік өсімдік текті шикізаттарға талаптардың үздіксіз жоғарлауы және сол шикізат негізінде жасалынған дәрілік заттардың мемлекеттік стандартизация жүйесін тұрақты жетілдіру қажеттілігімен негізделеді [2].
Өсімдік текті жаңа дәрілік заттарды іздестіруде перспективті бағалы обьект ретінде отандық флорадағы Шобер ақтікені өсімдігі қызығушылық туғызуда. Ақтікендер тұқымдасының өсімдіктері органикалық қышқылдарға, фитостеролдарға, полиқанықпаған май қышқылдарына, алколоидты және флавоноидты қосылыстарға бай келеді [3,4].
Сапалы фитопрепараттарды алу үшін ең бастысы биологиялық белсенді заттар тобының экстрагирлеудің оңтайлы тәсілін негіздеу және шикізаттың технологиялық параметрлерінің әсерін зерттеу қажет: үлестік массасын, көлемдік массасын, үйілген массасы, кеуектілігін,бөлектілігін, шикізат қабатының бос көлемі, экстрагентті сіңірілу коэффицентін [5,6].
Жұмыстың мақсаты Nitraria Schoberi өсімдік шикізатының технологиялық көрсеткіштерін анықтау болып табылады.
Зерттеу нысаны мен әдістері. Зерттеу нысаны Алматы облысы Іле өзенінің жағалауында жиналған Шобер ақтікені өсімдігінің (жерүсті бөлігі) шикізаты.
Үлестік салмақты анықтау әдісі, г/см3. Үлестік масса (dy) құрғақ ұсақталған шикізаттың өсімдік шикізатының көлеміне қатынасы. Сыйымдылығы 100 мл пикнометрге 5,0 г (нақты өлшемі) шикізатты салып, тазартылған су 2/3 көлемде құйып, қайнап тұрған суда 1,5 2 сағ аралығында ұстайды. Шикізаттан ауаны бөліп алу үшін мезгілді араластырады. Содан кейін пикнометрді 20°С-қа дейін суытып, белгіге дейін тазартылған сумен толықтырады. Колбаны шикізатпен және сумен өлшейді. Алдын ала белгіге дейін толтырылған сумен пикнометрдің салмағын анықтап, үлестік массасын формула арқылы есептейді (1):
(1)
мұндағы;
Р абсолютті құрғақ шикізаттың массасы, г
G пикнометрдің сумен массасы, г;
F пикнометрдің сумен және шікізатпен толтырғандағы массасы, г; dсудың тығыздығы, г/см3 (d = 0.9982 г/см3).
Көлемдік салмақты анықтау әдісі, г/см3. Көлемдік салмақ
анықтайды. Өлшеуіш цилиндрдегі шикізат салынғанға дейінгі және кейінгі шикізат орын алған көлемін өлшеп, көлем айырмашылығын табады. Көлемдік массаны (d0, г/см3) формула арқылы есептейді (2):
(d0) белгілі бір ылғалдылықтағы ұсақталған шикізаттың толық көлеміне қатынасы, оларға ауамен толтырылған кеуектері, жарықшалары және капиллярлары жатады.
100 мл өлшеуіш цилиндрге 10,0 г (нақты өлшемі) ұсақталған шикізатты сұйықтықпен (тазартылған су) құйып көлемін
(2)
d0=P0/V0 мұндағы,
P0 белгілі бір ылғалдылықтағы ұсақталған шикізаттың массасы, г;
V0 шикізат алатын көлемі, см3.
Үйілмелі салмақты анықтау әдісі г/см3. Үйілмелі массаны
(dH) толық көлемді шикізаттың табиғи ылғалдылықтағы ұсақталған шикізат массасы қатынасымен анықталады.
dH = PH / VH мұндағы,
PH-белгілі бір ылғалдылықтағы ұсақталған шикізаттың массасы, г; VH шикізат алатын көлемі, см3.
Шикізаттың кеуектілігін анықтау әдісі, г/см3. Кеуектілік шикізат бөліктерінің ішіндегі қуысының мөлшерімен сипатталады және үлестік массасының (тығыздылығы)
dy-dO
Пс =
dy
мұндағы;
dy-шикізаттың үлестік массасы, г/см3;
d0шикізаттың көлемдік массасы, г/см3.
Өсімдік шикізатының бөлектілігін анықтау әдісі, г/см3.
Қабаттың бөлектілігі өсімдік материалының бөліктері мен қуыстар мөлшері аралығын сипаттайды. Ол көлемдік массаның үйілмелі масса арасындағы айырмашылығы мен
Өлшеуіш цилиндрге ұсақталған шикізатты салып, оны біркелкі етіп, сілкіп, тегістейді, толық алып жатқан көлемін анықтайды. Содан кейін, шикізатты өлшеп, үйілмелі массаны (dH, г/см3) формула арқылы есептейді (3):
(3) көлемдік массамен айырмашылығының көлемдік массамен қатынасы ретінде анықталады. Шикізаттың кеуектілігі (П) формула арқылы есептеледі (4):
(4) шикізаттың көлемдік масса қатынасымен анықталады.
Шикізаттың бөлектілігі (Пж) формула арқылы есептеледі (5):
do-dH
(5)
мұндағы;
d0 шикізаттың көлемдік массасы, г/см3; dH шикізаттың үйілмелі массасы, г/см3.
Қабаттың бос көлемін анықтау әдісі, г/см3. Қабаттың бос көлемі шикізат қабатының бірлігіндегі салыстырмалы қуыс көлемін сипаттайды (бөлшек ішіндегі және олардың арасындағы қуыс). Ол үлестік масса мен үйілмелі масса
dy-dH
dy
мұндағы;
dyшикізаттың үлестік массасы, г/см3;
dH шикізаттың үйілмелі массасы, г/см3.
Экстрагенттің сіңірілу коэффициентін анықтау әдісі. Экстрагенттің сіңірілу коэффициенті шроттан шықпаған, шикізат ішіндегі жасушааралық, ауа қуыстарымен, вакуольдермен толтырылған ерітінді мөлшері.
арасындағы айырмашылықтың шикізаттың үлестік массасына қатынасымен анықталады. Қабаттың бос көлемі (V) формула арқылы есептеледі (6):
(6)
Өлшеуіш цилиндрлерге 5,0 г ұсақталған шикізатты (нақты мөлшері) салып, үстіне экстрагентті (әртүрлі концентрациядағы 30%, 50%,70%, 96% этанол және су) құйып, шикізатты толығымен жауып тұратындай, бірнеше
сағатқа қалдырады. Кейін шикізатты келесі өлшеуіш цилиндрге қағаз фильтрден өткізеді. Экстрагенттің сіңірілу коэффициентін (X) есептеу формула арқылы жүргізіледі (7):
(7)
көлемдік салмағы, үйілген массасы, кеуектілігі, бөлектілігі, шикізат қабатының еркін көлемі, экстрагентті сіңірілу коэффиценті- кесте 1 көрсетілген.
р мұндағы;
Vшикізатпен толтырғандағы экстрагент көлемі, см3;
V1 шикізатты сіңірген соң алынған экстрагент көлемі, мл; Р құрғақ шикізат массасы;
Шобер ақтікені өсімдік шикізатының технологиялық параметрлерінің анықталған нәтижелері: үлестік салмағы,
Кесте 1 Шикізаттың технологиялық параметрлерін анықтау нәтижелері
|
№ |
Технологиялық параметрлері |
Анықталғаны |
|
Үлестік салмағы, г/см3 |
1,53 |
|
|
Көлемдік салмағы, г/см3 |
0,38 |
|
|
Үйілмелі салмағы, г/см3 |
0,36 |
|
|
Кеуектілігі |
0,75 |
|
|
Бөлектілігі |
0,05 |
|
|
Шикізат қабатының бос көлемі |
0,76 |
|
|
Экстрагентті сіңірілу коэффиценті, мл/г: дист. су -30% этанол -50% этанол -70% этанол -96% этанол |
7,0% 3,1% 2,2% 2,6% 2,4% |
Қорытынды. Алынған тәжірибе нәтижелерінен технологиялық параметрлерінің алынған сандық
экстрактивті заттардың максималды шығуы экстрагент көрсеткіштері фармакопеялық талапқа сай экстракт алуда
ретінде 50 пайыз концентрациядағы этил спиртін қолдану оңтайлы технологияны таңдауға мүмкіндік береді.
кезінде көрінді. Шобер ақтікені өсімдік шикізатының
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
- Запрометов М.Н. Основы биохимии фенольных соединений. М.: 1974. 13 с.
- Грудзинская Л.М., Гемеджиева Н.Г., Нелина Н.В., Каржаубекова Ж.Ж. Аннотированный список лекарственных растений Казахстана: Справочное издание.Алматы: 2014. 200 с.
- Tulyaganov, T.S., Allaberdiev, F.Kh., Alkaloids from plants of the Nitraria genus // Structure of sibiridine, Chem. Nat. Compd. 2003. №39(3). P. 292-293.
- Banaev E. V., Voronkova M. S., Vysochina G. I., Tomoshevich M. A. Population Structure and Differentiation of the Siberian Representatives of the Genus Nitraria L. (Nitrariaceae) Based on the Composition and Content of Phenolic Compounds in Leaves // Contemporary problems of ecology. 2015. №8(6). P. 735-742.
- Чуешов В.И., Гладух Е.В., Сайко И.В. и др. Технология промышленного производства:учебник для студ.высш.учеб.завед./ пер.с.укр.:в 2ч. Винница: Нова книга, 2014. Ч.1. 696 с.
- Чуешов В.И., Гладух Е.В., Сайко И.В. и др. Технология промышленного производства:учебник для студ.высш.учеб.завед./ пер.с.укр.:в 2ч. Винница: Нова книга, 2014. Ч.1. 664 с.