Бүгінгі қоғам ақпараттық қоғам. Ақпараттық қарым-қатынастардың дамуы қоғам өміріне үнемі жаңаша жаңалықтар əкелуде. Бұл өз кезегінде ақпараттар ағынының аясын кеңейтеді. Ақпараттық қоғамдағы жеке тұлғалардың мүддесі ақпарат алуға деген бостандық, еркіндігінің жүзеге асуымен сабақтасады. Құқық, теңдік, еркіндік, бостандық ұғымдарының өзара үйлесімділікте əрекеттесуі демократиялық қоғамның алғышартын қалыптастырады. Аристотельдің сөзі бойынша «демократиялық құрылыстың негізгі бастамасы – бостандық. Жалпы танылған пікір бойынша тек осындай мемлекеттік құрылыс кезінде барлығы бостандыққа қол жеткізеді, өйткені кез келген демократия оған ұмтылады. Барлық азаматтар тең құқықтарға ие болуы керек деп көрсетіледі, сондықтан да демократияларда меншігі жоқтар бай адамдарға қарағанда көбірек билікке қол жеткізеді, өйткені олар көпшілікті құрайды, ал демократияда көпшіліктің шешімі жоғарғы күшке ие» [1, 18 б.]. Адам жəне азаматтардың заңмен тыйым салынбаған қызметтер үшін ақпараттарды пайдалану құқығының мəні қоғамның рухани жаңаруы, құқықтық-əлеуметтік мемлекеттің құрылуы, демократияның қанат жаюымен сипатталады. Себебі бұл қоғам дамуының талабы болып отыр. Бұл мəселе «ҚР ақпараттық қауіпсіздігінің 2016 жылға дейінгі Тұжырымдамасында»мемлекеттіңəл-ауқатының қажетті шарты болып табылатындықтан ақпараттық саладағы негізгі ұлттық мүдделері ретінде:
1) азаматтардың ақпаратты алу жəне таратуға конституциялық құқықтарын іске асыру;
2) ақпараттық қоғамның қалыптасуы жəне дəйекті дамуы;
3) мемлекеттің əлемдік ақпарат алмасуға тең құқылы қатысуы;
4) елдің бірыңғай ұлттық ақпараттық кеңістігінің қалыптасуы, жұмыс істеуі жəне қорғалуы;
5) ақпараттықкоммуникациялық технологиялардың озық дамуы;
6) мемлекеттік билік органдарын тиімді жəне уақтылы ақпараттық қамтамасыз ету;
7) мемлекеттік құпияларды құрайтын мəліметтерді, сондай-ақ өзге де қорғалатын ақпаратты жоғалту жəне жария ету фактілеріне жол бермеу;
8) өте маңызды ақпараттық жүйелердің, ресурстар мен қолдаушы инфрақұрылымның жұмыс істеу сенімділігі мен орнықтылығын қамтамасыз ету бекітілген» [2].
Аталған мүдделердің ішінде біз қарастырып отырған мəселе ақпарат алу конституциялық құқығымен сабақтасады. Қоғамның ақпараттануы демократияның маңызды белгілерінің бірі деп танылады. Қазіргі кездегі ақпараттық кеңістіктің құқықтық қырларын зерттеп жүрген ғалымдар жеке тұлғалардың ақпарат алу құқығын жүзеге асыру саласындағы құқықтық мəртебесінің мəнін үш жақты негіз бойынша анықтауды ұсынады. Осы көзқарасқа қатысты заңгер ғалым А.Е. Жатқанбаева келесідей пікір білдіреді: «... существует как минимум три грани определения правового статуса личности в области реализации права на информацию, а именно: конституционно-правовая; содержательная; процессуальная» [3].
Бұл мəселеде ақпарат алу еркіндігі құқығының конституциялық құқықтық қырына үңілер болсақ оның негізінің Ата Заңда бекітілгендігіне назар аударуымыз керек. Ақпарат алу еркіндігі құқығының жүзеге асу кепілдігі қамтамасыз етілген. Алайда бүгінгі заңи практикада сөз бостандығы құқығының ақпарат еркіндігі құқығына қатынасы туралы ортақ ұғым қалыптасып орнықты деп қорытынды жасауға ертерек. Өйткені қазіргі отандық заң ғылымындағы ғылыми зерттеулер ақпарат еркіндігін демократиялық қоғамды дамытудың негізгі белгісі ретінде танылатын мемлекеттік басқарудағы жариялылық, ашықтық қағидаларымен тығыз астастық бағытында болып отырғандығымен байланысты болар деп ойлаймыз.
Адам құқықтарын қорғау туралы Еуропалық Конвенцияда:«Каждый человек имеет право на свободу выражения своего мнения. Это право включает свободу придерживаться своего мнения, получать и распространять информацию и идеи без вмешательства со стороны государственных органов и независимо от государственных границ» деп көрсетілген [4]. Бұл бекітілген негіздеме өзара байланысты екі бостандықты, яғни пікір білдіру еркіндігі мен ақпарат еркіндігін нақтылай түседі.
Мазмұндық негізіне үңілсек сөз бостандығы құқығын адамның жеке құқықтарының, азаматтардың саяси құқықтарының бір түрі ретінде тануға болады. Конституциялық құқықтарды жіктеп топтастыру мəселесінде ғалымдар пікірі бірнеше топқа бөлінеді. Ғалымдардың бір тобы сөз бостандығы мен ақпарат еркіндігін саяси құқықтар топтамасына енгізсе, екінші бір ғалымдар тобы бұл құқықтарды жеке құқықтар тобына топтастырады. Мəселен, əйгілі кеңестік ғалым Н.В. Витрук пікір бостандығын азаматтардың саяси құқықтарына топтастырады [5, 97 б.]. Ал қазақстандық заңгер ғалым Ғ.С. Дулатов:«Шынымен де, сөз бен баспасөз бостандығын Қазақстан аумағындағы кез келген шетелдік азамат немесе азаматтығы жоқ тұлға да пайдаланады. Сол сияқты одақтар құру немесе жиындар өткізу бостандығы да кез келген адам баласына тəн. Мысалы, біздің елімізде оқып жатқан шетелдік студенттер өздерінің жерлестер ұйымдарын құруға толық құқығы бар, сол сияқты олар бұл құқықты жүзеге асыру барысында жиналыстар өткізу құқығына да ие болады. Оларға қойылатын жалғыз талап ҚР Конституциясы мен заңнамасына қайшы келмесе болды. Демек, бұл топтағы құқықтардың саяси сипатынан гөрі азаматтық (жеке) сипаты басым деп ойлаймыз» деп тұжырымдайды [6]. Бұл көзқарастардың қайсысын алып қарасақ та олардың маңыздылығы сөз бостандығы мен пікір еркіндігін жеке-жеке құқықтар ретінде мойындайтындығы. Біздің көзқарасымызбен ұштасар тұсы да осы мəні болып отыр. Біздің негізгі ұстанымымыз да осы сөз бостандығы мен ақпарат еркіндігін біртұтастық жүйенің құрамында қарастыру емес, керісінше олардың əрқайсысының жеке тұрғыдағы мазмұны мен мəнінің ерекшеліктерін қарастырып, аражігін ажырату. Себебі сөз бостандығын жеке құқық емес тұтас жүйенің бөлшегі ретінде қарастыратын ғылыми көзқарастар да бар.
Кейбір ғалымдар сөз бостандығын ақпарат еркіндігі құқығының құрамдас бөлшегі ретінде қарастырады. Мəселен, Н.С. Колесова сөз бостандығының үш құрылымдық элементін ажыратып көрсетеді: «1. свобода каждого человека выражать свои мысли, идеи и суждения при условии следования предписанием закона; 2. свобода печати и других средств массовой информации как свобода от цензуры и право на создание и использование органов информации, позволяющее материлизовать свободу мнений и убеждений; 3. право быть информированным, то есть иметь доступ к источникам информации» [7].
Алайда бұл құқықтар мен бостандықтардың құқықтық табиғаты ақпарат алу еркіндігінің сөз бостандығының жүзеге асу кепілі бола алатындығын айғақтайды. Өйткені сөз бостандығы құқығы ұғымының мəні адамның өз бетінше ойлау, пікірі мен сенімін, идеяларын еркін түрде сөз арқылы жеткізе алу мүмкіндігі деп қарастырсақ бұл ақпараттық қатынастың, ақпараттық үрдістердің жүзеге асуының алғышарты болып табылады. Осы тұста ақпарат алу еркіндігі құқығын мемлекеттік басқару мəселесімен ұштастықта зерттеп жүрген ғалым А.Т. Ибрагимовтың пікірімен толықтай келісеміз. Оның пікірінше, сөз бостандығы өз жүзеге асуында мемлекеттің араласпауын талап ететін болса ақпарат алу еркіндігі тікелей мемлекет пен нақты тұлғаның ынтымақтастығын қажет етеді. Себебі бұл процесте адамның ақпарат алу еркіндігі құқығын пайдалана алуы үшін мемлекет барлық жағдайды жасаушы белсенді қатысушы болады [8]. Демек, бұл құқықтардың жеке тұрғыдағы құқықтық табиғаты өзара өзгешеліктерге ие.
Сөз бостандығы мен ақпарат еркіндігінің аражігін ажырату үшін сөздің негізгі қасиеті ақпаратты тасымалдаушы, жеткізуші екендігіне назар аудару қажет. Кез келген ақпарат адамның интеллектуалдық қызметінің нəтижесінде туындайды, ал бұл нəтижелер сөз арқылы тасымалданады, жеткізіледі. Міне, сондықтан да ақпарат еркіндігі сөз бостандығы құқығының жүзеге асуына кепілдік береді. Аталған ұғымдардың аражігін ажыратып, өзіндік мəнін толық ашатын түсіндірме бүгінгі таңда елімізде арнайы құқықтық тұрғыдан құжатталмаған.
Сондықтан да ғылыми айналым шеңберінде ғалымдар пікірінің де бірнеше топқа бөлінуі қалыпты жағдай деуге болады. Егер елімізде ақпараттық кеңістіктің құқықтық табиғатын, ақпарат еркіндігінің мазмұнын толық ашып бере алатындай доктрина қалыптасқан болса бұл мəселе оңтайлы шешімін табар еді деген пікірдеміз.
Əдебиеттер
- Аристотель. Политика // Право быть равными: сб. статей, речей, мнений. – Алматы: Жеті Жарғы, 1995. – С.18-24. 2 ҚР ақпараттық қауіпсіздігінің 2016 жылға дейінгі Тұжырымдамасы // www. adilet.zan.kz
- Жатканбаева А.Е. Конституционно-правовые основы права на свободу получения информации // Вестник КазНУ имени Аль-Фараби. – 2012. – №5. – С. 61-69.
- Международные акты о правах человека. Сб. документов. – М., 1998. – С.15.
- 5 Права личности в социалистическом обществе / Отв. ред. В.Н. Кудрявцев, М.С. Строгович. – М.: Наука, 1981. – 272 с. 6 Дулатов Ғ.С. Қазақстан Республикасы азаматтарының саяси құқықтары мен бостандықтары: заң ғыл... канд... диссер...– Алматы, 2010. – 170 б.
- Колесова Н.С. Свобода слова – неотъемлемый элемент демократического политического процесса // Права человека и политическое реформирование. М., 1997. – С. 127-133.
- Ибрагимов А.Т. Конституционно-правовые основы обеспечения свободы доступа к информации о деятельности органов государственного управления Республики Казахстан: дисс… на соиск… уч. степени канд… юрид… наук. –Алматы.– 2010. – 130 с.