Халықаралық əскери қарым-қатынастың негізгі сипаты мен бағыттарын анықтайтын негізгі шарттар мен факторлар

Қазақстан Республикасы — Еуразия құрлығының ортасында орналасқан тəуелсіз мемлекет. Республиканың территориясы Волганың төменгі ағысынан бастап, батыста Алтайға дейін, шығыста 3000 километрге созылған Батыс Сібір жазығынан, солтүстікте Тянь-Шань тауларына бастап, оңтүстікте 1600 км-ге дейін созылып жатыр. Шекараның жалпы ұзындығы 15000  километрді құрайды, оның 12000 — құрлық жер, 3000 — су өлкені құрайды. Батысы мен солтүстігінде Қазақстан Ресей Федерациясымен, оңтүстүгінде Түркіменстан, Өзбекстанмен жəне Қырғызстанмен, шығысында Қытаймен шекараласады. Қазақстанның аумағының жалпы көлемі 2724,9 мың шаршы км құрайды. Қазақстанның аумағы тұтасымен алғанда Франция, Испания, Португалия, Италия, Греция, Швеция, Норвегия жəне Финляндиямен тең. Көлемі бойынша əлемнің мемлекеттерінің бірінші ондығына кіреді. Еуразия да Ресей, Үндістан жəне Қытайдан кейін төртінші орынды, ал ТМД елдерінің арасында Ресейден кейін екінші орынды алады.

1999 жылдың халық санағының мəліметтері бойынша, Қазақстанның халқының саны 15 млн. адамға жуық. Біздің елімізде 100-ден аса диаспора тұрады. Өз кезегінде қазақтар да əр түрлі елдерде тұрады (жақын жəне алыс шет елдер). Олар туралы келесі мəліметтер бар: Өзбекстан мен Қытайда — 1500000-нан, Ресей Федерациясында — 1000000 жуық, ТМД елдерінде (Өзбекстан мен Ресей Федерациясын қоспағанда) — 240000 жуық, Монғолияда — 92000 жуық, Ауғанстанда  — 40000 жуық, Түркия мен Иранда — 18000, Канадада — 9000 жуық, Пəкістанда — 7000 жуық, Германия мен Францияда — 5000 жуық, АҚШ пен Сауд Арабиясында — 2000, Австралияда — 900 жуық, Австрияда — 700 жуық, Аргентинада — 500 жуық, Ұлыбританияда — 600 жуық, Швеция мен Йорданияда — 200, Израиль мен Сирияда — 100, Данияда, Швейцарияда, Голландияда, Норвегияда, Мароккода, Египетте, Бельгияда, Тайванда əрбіреуінде 100-ден аз. Қазақстанның мемлекеттік қауіпсіздігін қамтамасыз етуге тиіс негізгі шарттары — үлкен территория мен адам ресурстарының шектелгендігі. Мемлекеттің əскери саясатын жүзеге асыруға əсер ететін басты фактор болып Азия мен Еуропа аралығында Қазақстанның геосаяси орналасуын айтуға болады. Еуро-Азиаттық құрлықтың орталығында орналасқан Қазақстан үшін көпсалалық сыртқы саяси қызметті  жүзеге асыру тиімді болып табылады. Сонымен қатар Қазақстан өз кезегінде халықаралық қарым- қатынастың жəне əскери қарым-қатынастың дамуына əсер ететін еуропалық, азиаттық аймақтық халықаралық ұйымдар мен қаржылық институттардың да біруақытта мүшесі болып табылуы сыртқы саясатағы ролін арттыра түседі [1; 67].

Біздің еліміздің ерекше маңызды мүдделерінің бірі ретінде, географиялық факторлармен қатар, мəдени-тарихи қауымдастық ретіндегі халықтың өзін өзі қалыптастырып сақтауын айтамыз. Геосаясаттың тұрғысынан алғанда осы фактор біздің еліміздің басым бөлігі үлкен территориясы мен оның біртұтастылығын сақтауға бағытталған саясаты жүзеге асыру табылатындықтан, ерекше мəнге ие. Қазақстанның ерекшелігі ретінде бұл біздің кең аумағымыз ғана емес, сонымен қатар ішкі континенталдық орналасу ерекшелігінің тиімділігі, табиғи ресурстардың ірі қорларының болуы, тұрғындардың этникалық құрамының əр түрлілігін айтуға болады. Осы айтылғандардың барлығының жиынтығы əлемдегі қоғамдастықтағы біздің орнымызды нақты айқындай отырып, заманға  сай өзгеріп отыратын əлемдегі тəуелсіз мемлекет ретінде Қазақстанның қалыптасуы мен дамуының стратегиясын анықтайды.

Халықаралық əскери қарым-қатынастың сипаты мен бағыттарын анықтайтын шарттар мен факторларға төмендегілер табылады, олар:

• ішкі-əскери саясатта, экономиканың мазмұны мен бағыттарын анықтай отырып, Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерін құру жəне дамыту;
• сыртқы əскери саясатта, Орталық-Азиялық аймақтың мемлекеттерімен, ТМД жəне ШЫҰ елдерімен-қатысушыларымен, НАТО блогіне кіретін мемлекеттермен сыртқы саясаттық байланысқа, сонымен қатар аймақтағы əскери-саяси жағдайға жəне т.б. бағыттау болып табылады.

Əскери қарым-қатынастың себебін анықтайтын факторлардың үш негізгі блогі бар, оның жоғарғы формасы болып əскери-саяси одақ табылады. Мұнда:

• əскери қауіптің өсуге анық тенденциясы бар жалпы сыртқы əскери қауіптердің бар болуы;
• мемлекеттердің əскери күштерінің бірігуіне алып келетін ішкі аймақтық тұрақтылықтың қауіптері;
• сыртқы немесе ішкі əскери қауіптермен жəне қауіп төндірулермен тікелей байланысты емес, бірақ та кең мағынада ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге жалпы тəсілдерді анықтайтын əскери-экономикалық факторлар кіреді.

Сол себепті «Қазақстанның сыртқы саясатының тұжырымдамасында» Қазақстан Республикасы сыртқы саясаттағы басымдықты аймақтық бағыттардың бірі елдің жəне əлемнің ұлттық қауіпсіздігін арнайтындығын, Тəуелсіз Мемлекеттер Достастығы (ТМД) мемлекеттері-қатысушыларымен көпжақты жəне екіжақты қарым-қатынастың міндеттеріне сəйкестігін қамтамасыз етуді қарастырады деп көрсетуі оның маңыздылығын айқындайды. Осы ереже Қазақстан Республикасының Əскери доктринасында да бекітілген. Онда Қазақстан Республикасының Тəуелсіз Мемлекеттер Достастығы Ұжымдық қауіпсіздігі туралы шартқа қатысушы-мемлекеттермен əскери (əскери-саяси жəне əскери- техникалық) қарым-қатынасын дамытуға басымдыққа ерекше мəн беретіні туралы айтылған.

Достастық елдерінің аса маңызды діни мүдделері органикалық түрде байланысқан, біріншіден, оған кіретін мемлекеттердің, халықаралық қарым-қатынастың тəуелсіз субъектілерінің ұлттық мүдделерімен; екіншіден, тəуелсіздігі мен аумақтық тұтастылығын ұжымдық қорғалуы жəне де əлеуметтік-саяси тұрақтылықпен, сыртқы жəне ішкі қауіптердің кез келген формаларының қорғалғандығымен сипаталады.

Негізгі сыртқы қауіптер болып келесілер табылады:

• Қазақстан Республикасының немесе оның одақтастарына əскери шабуылдау мақсаты бар күштердің жəне əскери техникалық құралдардың топтастырылуының күшеюі;
• Қазақстан Республикасына аумақтық талап ету, Қазақстаннан жеке аумақтарды саяси немесе күшпен тартып алу қауіпі;
• жаппай қырып жою қаруларын орналастыруды жəне де құру бойынша бағдарламаларды мемлекеттермен бірлесе отырып дайындау немесе қоғамдық-саяси құрылымдармен жүзеге асыру;
• шетел мемлекеттерімен қолдауға ие болатын шетелдік мемлекеттер немесе ұйымдар тарапынан Қазақстан Республикасының ішкі істеріне араласу;

• Қазақстанның шекарасының маңында əскери күштерді көрсету, арандату мақсаттарымен əскери жаттығығуларды өткізу;
• Қазақстан Республикасының шекарасының немесе оның одақтастарының шекарасының маңында олардың қауіпсіздігіне қауіп келтіретін қарулы дау-жанжалдардың ошақтарының бар болуы;
• шекараға жақын елдерде мемлекеттік институттардың тұрақсыздығы, əлсіздігі;
• Қазақстан Республикасының шекарасының немесе оның одақтастарының шекарасының маңында жəне олардың аумағымен іргелес теңіз суларында əскери күштердің қалыптасқан теңдіктің бұзылуына əкелетін əскерлердің топталуын арттыру;
• Қазақстан Республикасының шекарасының немесе оның одақтастарының əскери қауіпсіздігіне зиян келтіретін əскери блоктар мен одақтарды кеңейту;
• радикалдық халықаралық топтардың іс-қызметі, қазақстандық шекаралардың жақын маңында экстремизмнің күшеюі;
• Қазақстан Республикасымен достастық қарым-қатынастағы жəне іргелес мемлекеттердің аумағында шетел əскерлерінің енуі (Қазақстан Республикасының келісімінсіз немесе БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің санкциясысыз енуі);
• шетел мемлекеттерінің аумағында орналасқан Қазақстан Республикасының əскери объектілеріне жəне Қазақстан Республикасының Мемлекеттік шекарасындағы немесе оның одақтастарының шекарасындағы объектілерге жəне құрылыстарға шабуыл жасаумен бірге қарулы арандатулар;
• мемлекеттік жəне əскери басқарудың қазақстандық жүйесінің жұмысына, зымырандық шабуыл жасау, зымыранға қарсы қорғаныс туралы ескертуге жəне əскерлердің беріктілігін қамтамасыз етуге кедергі жасайтын əрекеттер;
• шетел мемлекеттерінде Қазақстанның азаматтарының құқықтарын, бостандықтарын жəне заңды мүдделерін бұзу, кемсіту.

Негізгі ішкі қауіптерге төмендегілерді жатқызуға болады:

• заңсыз қаруланған құрамаларды құру, жабдықтау, дайындау жəне қызмет етуі;
• Қазақстанның аумағында қаруларды, оқ дəрілерді, жарылғыш заттарды заңсыз түрде тарату;
• Қазақстан Республикасының аумағында саяси тұрақтылыққа қауіп төндіретін қылмыстылықты ұйымдастырудың кең масштабты іс-қызметі;
• Қазақстандағы сепаратистік жəне радикалды діни-ұлттық қозғалыстардың іс-əрекеті.

Мұнда ерекше орын əскери сипаттағы қауіптерден қорғануға бағытталады. Мүмкін болатын қауіптерді үш топқа бөлуге болады:

Жаһандық — мемлекеттің аймақтары мен ТМД ғана емес, сонымен қатар барлық əлемге төндірілетін қауіп. Оларға мыналар жатқызылады: халықаралық терроризм, ұйымдастырылған қылмыстар, есірткі саудасы, этникалық экспансияның масштабтары мен белсенділігінің өсуі. Олар əлемнің барлық мемлекеттерінің мүдделерін қозғайды жəне ұжымдық қауіпсіздікті құру мəселелерін алға қояды.

Аймақтық — қарулы қақтығыстардан, аумақтық даулардың шешілмегендігінен болатын қауіптер, əлеуметтік-экономикалық шарттар мен өзге мəселелердің аймақтың мемлекеттерінің арасында мəселелердің төмендеуі. Қарулы қақтығыстардың тəжірибесі олардың жағымсыз салдарларының, тұтас алғанда қоғам мен барлық деңгейдегі қазақстандық билік үшін қосымша ерекше мəн беретін мəселе болып қалып отыр, жəне де мұның Қазақстанға да қатысты болатынын көрсетті. ТМД елдерінің жеке үкіметтерімен қабылданатын кейбір ойланып жасалмаған санкциялардың нəтижесінде экономикалық жəне адами қатынастар бұзылады, соның салдарынан ең ақырында бірінші кезекте бейбіт тұрғындар зардап шегеді.

Достастық елдерінің ішінде жатқан қауіпсіздіктің ішкі қауіптеріне мыналар жатқызылады: депопуляция, жұмыссыздық, кедейлік, ғылыми-интеллектуалдық потенциалды төмендету, қоғамдық- саяси тұрақсыздық, деиндустриализация, экологиялық апаттар, қылмыстылықтың өсуі жəне т.б.

ТМД қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін ұжымдық күштерді қолданудың, қауіптердің əр түрлі түрлерін жою жəне оларды жеңу қажеттілігі сыртқы, топтық, коалициялық сипатқа ие болады. Достастықтың мемлекеттерінің көпшілігі əр түрлі əскери қақтығысқа жалғыз қарсы тұруға жағдайлары жоқ. Сондықтан қауіпсіздіктің аймақтық механизмдерін құру өмірлік маңызды қажеттілік болып табылады. Оны жүзеге асыру қарулы қақтығыстарды реттеу, мемлекеттік шекараларды  қорғау, барлық  салаларда  тиімді  қарым-қатынасты  қайта  құрастыру, сонымен  қатар əскери қауіпсіздікті қамтамасыз ету, қарулы күштердің соғысқа қабілеттілігін қолдау бойынша күштерді біріктіру ТМД елдерінің жалпы мемлекеттік мəселелерді реттеудегі қызметі жеңілдетіледі.

Аталған себептермен қатар ТМД елдерінің ұлттық мүдделерін қорғау бойынша күштерді біріктіру үшін алғы шарттар болып табылатын халықаралық əскери қарым-қатынастың бағыттарын дамытуға əсер ететін көптеген басқа да факторлар бар. Мысалы, қаруландырудың жаңа жүйелерін жасау жəне оларды өндіру үшін ірі капиталдық салымдар қажет. Кеңестік кездегі құрамда болған бір де бір ел (Ресейден басқа), қазіргі жағдайларға байланысты, барлауды, басқаруды қамтамасыз ету мүмкін болмайтын ғарыштық орбитальдық топтамасын ұстап тұруы мүмкін емес. Сондықтан қалыптасып келе жатқан əскери-саяси қатынастар объективтік шындық болып табылады.

Бірақ та бірыңғай қорғаныс кеңістігін құру үшін қаруландырудың, қару жарақтардың, əскери оқыту принциптерінің жалпы стандарттары, басқарудың жүйелерінің сəйкес келуі жəне т.б. қажет. Бұрынғы кеңестік кеңістікте осының барлығы бар деп айтуға болады. Яғни бұл əскери-саяси қатынастардың объективті жағы. Ал оның субъективті жағы да бар, ол саяси, экономикалық құбылулардан, ағымдардан осы процестердің бəсеңдеуі немесе жылдамдауы.

Қазіргі жағдайлардағы кеңестік кеңістіктегі мемлекет əр түрлі салаларда өз қызығушылықтарын анықтады. Біреуін көбінесе əскери қарым-қатынас, біреуін  əскери-техникалық қарым-қатынас, біреуін бітімгершілік, біреуін əуе шабуылына қарсы қорғаныс қызықтырады, ал біреуі əскери-саяси интеграцияға əскери қауіп-қатерлердің жалпы сипаты негізінде кіреді.

Ең тиімді əскери-саяси қарым-қатынас ұжымдық қауіпсіздік туралы Шартқа отырған мемлекеттер арасында қалыптасады. Онда трансформацияның күрделі жолынан өткен Достастық мемлекеттерінің қауіпсіздігін ұжымдық қамтамасыз ету идеясы жүзеге асады.

Қарулы Күштердің жəне мемлекеттіліктің институттарының қалыптасу барысында халықаралық əскери қарым-қатынастың сипаты мен дамуын анықтаған факторларды үш негізгі кезеңге шартты түрде бөлуге болады.

Бірінші кезең 1991 жылдың желтоқсанына басталып 1992 жылдың мамырына дейін жалғасты. Онда ТМД Құрылтайшылық актілер қабылданды. Осы уақытта əскери саладағы негізгі күштер Кеңестік Қарулы Күштер базасында құрылған бұрыңғы КСРО жəне Біріккен Қарулы Күштер аумағында жалпы қорғаныстық кеңістікті сақтауға бағытталды. Бұл кезеңде қорғаныс министерлерінің Кеңесі (ҚМК) жəне Біріккен Қарулы Күштер Бас қолбасшылығы (БҚК БҚ) қалыптастырылды [2]. Қатысушы-мемлекеттер өз қарулы күштерінен басқа, жалпы міндеттің барлық объектілері мен əскери құрамалары жалпы міндеттің басқарушы күштеріне тікелей бағынды. Бірақ та біруақытта барлық тəуелсіз мемлекеттерде ұлттық қарулы күштердің қалыптасуы мен дамуы басталды. Бұл КСРО Қарулы Күштерінің толық бөлінуіне əкелді. Бұл құбылыс мемлекеттік-аумақтық қағида бойынша стихиялық түрде жүрді. Сондай-ақ əскерилердің жабдықталу құрамы мен деңгейі тең емес, əр түрлі топтарды құрды.

Екінші кезең 1992 жылдан басталып 1994 жылдың сəуіріне дейін жалғасты. Бұл кезеңде Ташкентте 1992 жылдың 15 мамырынан Ұжымдық қауіпсіздік туралы шартқа (ҰҚШ) қол қойылды. ҰҚШ сəйкес Достастықтың елдерінің əскери қарым-қатынасын басқару органы құрылды. Мұнда Мемлекет басшыларының кеңесі, Үкімет басшыларының Кеңесі, Ұжымдық қауіпсіздік Кеңесі, қорғаныс министрлерінің Кеңесі қалыптастырылды. Шартта жəне оның даму сатыларында қабылданған құжаттар қатысушы-мемлекеттердің əскери-саяси интеграциялануының негізін салды. Бірақ та тəжірибеде осы кезеңде Достастықтың ұжымдық қауіпсіздігі туралы нақты шаралар жүзеге асырылмады. Əскери мəселелер бойынша мемлекетаралық деңгейде қабылданған сəйкес келетін заңнамалық актілерімен нығайтылмады, оларды жүзеге асыру механизмі жасалмады.  Біріккен Қарулы Күштерді құрудың орнына ұлттық армияларды белсенді құру жалғасты. 1993 жылдың қыркүйегінде ТМД Біріккен Қарулы Күштер Бас қолбасшылығы ТМД қатысушы-мемлекеттердің əскери қарым-қатынасын координациялау бойынша Штабқа қайта біріктірілді.

Үшінші кезең 1994 жылдың сəуірінен басталып қазіргі уақытқа дейін жалғасуда. Оған Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарттың (ҰҚШ), сонымен қатар екіжақты шарттар мен келісімдердің негізінде ТМД қауіпсіздік жүйелерін құру жоспарында біртұтастық тенденциялар қалыптасты. Бұрыңғы Кеңес Одағы аумағында орталықтан сыртқа кетуші тенденциялар ТМД əскери қауіпсіздігінің аймақтық жүйелерінің контуры мен конфигурациясын анықтаған базалық құжаттарға қол қоюмен əскери жəне əскери-техникалық  қарым-қатынастын  даму  қажеттілігін  саналы  түрде  түсінумен  алмасты.     Бұл «Ұжымдық қауіпсіздік концепциялары» (1995; 2000), «Əуе шабуылына қарсы қорғанудың біріккен жүйесін құру туралы келісім» (1995), «ТМД-дағы əлемді қолдау жөнінде Ұжымдық күштер туралы ереже»   (1996),   «Ұжымдық   қауіпсіздіктің   аймақтық   жүйелерінің   моделі»   (2000),    «Ұжымдық қауіпсіздіктің аймақтық жүйелерін қалыптастыру бойынша шаралар мен ҰҚШ шеңберінде əскери- саяси интеграциялауды тереңдету туралы келісім» (2000) жəне т.б.

ТМД əскери ұйымын дамыту үшін Ереванда 1999 жылдың 20 мамырында өткен ТМД елдерінің қорғаныс министрлерінің Кеңесінің мəжілісі өтті. Онда ҰҚШ қатысушы-мемлекеттердің əскери- техникалық интеграциялануының нақты бағыттары анықталды. Іс жүзінде ҰҚШ елдерінің тобымен Ресей мен Белоруссия қарым-қатынасында орын алған əскери одақты құру бағдарламасы қабылданды.

Ереван мəжілісінің енді бір қорытындысы болып өзінің қауіпсіздігін Батысқа сүйеу болуымен қамтамасыз ететін Грузияның, Өзбекстанның, Украинаның, Əзербайжанның жəне Молдованың шешімі табылады. Бұл 1999 жылдың сəуірінде Вашингтонда НАТО мерекелік  саммитінде жасалынды. Онда жоғарыдағы мемлекеттер «Əлем үшін серіктестік» НАТО бағдарламалары мен еуроатлантикалық серіктестіктің Кеңесі шеңберінде өзара əрекеттесуін интенсивті түрде дамытуға байланысты ұсыныстары туралы хабарлады.

ТМД əскери ұйымын дамыту үшін 2002 жылдың мамырында өткен ұжымдық қауіпсіздік туралы Шартқа қатысушы-мемлекеттердің Ұжымдық қауіпсіздіктің Кеңесінің (ҰҚК) 10-шы мерекелік сессиясы үлкен мəнге ие болды. Онда Арменияның, Белоруссияның, Қазақстанның, Қырғызстанның, Ресейдің жəне Тəжікстанның Президенттері қатысты. Осы мемлекеттердің жетекшілері оны толыққанды халықаралық əскери-саяси ұйым ретінде қалыптастырды. Жаңа мəртебе Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарттың ұйымының (ҰҚШҰ) атауымен кеңейтуімен жəне қосымша құқықтық базасының жəне жарғысының қабылдануын қарастырды. Оның шеңберінде басқарудың жаңа  органы Ұжымдық қауіпсіздіктің Кеңесінің Мемлекетаралық əскери штабы құрылды. Жылдам əсер етудің Ұжымдық күштерімен құрылған (ЖƏҰК) ынтымақтастығы, сонымен қатар əскери-техникалық ынтымақтастығы тереңдетілді.

Қазірде əскери серіктестік мемлекеттердің мүдделерімен шартталған, нақты бағыттармен нысандарға ие болады жəне бірнеше деңгейлерде дамытылады:

• барлық Тəуелсіз Мемлекеттер Достастығының шеңберінде — бітімгершілік, шекараларды қорғау, əуе қорғанысын қорғау саласында;
• Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт шеңберінде — аймақтық қауіпсіздікті бекіту саласында; қауіпсіздікті қамтамасыз етудің басымдықты бағыттары бойынша қатысушы-мемлекеттердің арасында екіжақты шарттар мен келісімдердің негізінде.

ҰҚШҰ шеңберінде ТМД қатысушы-мемлекеттер жүйесінде Қазақстан Республикасының ынтымақтастығының негізгі бағыттары қарулы дау-жанжалдар аймағында əлемді қолдау бойынша бітімгершілік іс-қызметін, əскери-саяси, əскери жəне əскери-техникалық салалардағы ынтымақтастықты, сонымен қатар кейбір басқа бағыттарды қосатын жəне қатысушы-мемлекеттердің шынайы экономикалық мүмкіндіктерімен, Достастықтың ішінде де, сыртқы шекараларда əскери- саяси жағдаяттың жағдайларымен шартталған.

Əскери-саяси салада Қазақстанның басты міндеттері ретінде келесілерді бөлуге болады: ұлттық жəне ұжымдық қауіпсіздікті, əскери құрылысты, штабтарды дайындауды, əскерлер мен кадрларды қамтамасыз етудің мəселелеріне бірыңғай концептуалдық көзқарастарды ары қарай жасау; қорғаныс пен қауіпсіздік саласында қатысушы-мемлекеттердің заңнамалық актілерінің негізгі ережелерін жақындату; екіжақты жəне көптарапты негізде серіктестіктің халықаралық-құқықтық базасын кеңейту; ұжымдық қауіпсіздіктің мүдделері үшін əуе жəне су кеңістігінің, əскери инфрақұрылымның элементтерін бірігіп қолдану бойынша мемлекет аралық келісімдерді жүзеге асыру.

Геосаяси жағдай екі өзара байланысқан құрамнан тұратын елдің қауіпсіздігін қамтамасыз етуге бағытталған көпжақты процесс ретінде əскери ынтымақтастықтың дамуына үлкен əсер етеді. Біріншіден, əскери ынтымақтастықта:

• ұлттық армиялардың қалыптасуы мен дамуында тікелей көмек көрсететін жоспарлау мен ұйымдастыруда, ұлттық қарулы күштердің қайта құрылуы мен дамуында, құрылыс мəселелерінде өзара көмекті көрсету жəне координациялау;
• қарулы күштерді, басқа əскерлерді жəне əскери қалыптастырулардың жедел жəне əскери дайындығының біріккен шараларын өткізу;
• əр түрлі жағдайларда біріккен міндеттерді шешуде ҚР Қарулы Күштерінің əскерлерінің əр түрлі түрлері мен тектерін дайындау бағдарламаларын жасау жəне келісу;
• мемлекеттің қорғанысының мүдделерінде аймақтарда əскери инфрақұрылымның құрылуы жəне жетілдірілуі, территорияны жедел жабдықтаудың мəселелерінің келісуі;

• материалдық қаражаттардың қорларын ұстау мен құрудың нормаларына бірыңғай тəсілдерді жасау.

Екіншіден, əскери-техникалық ынтымақтастықта барлық бұрынғы кеңестік кеңістікте орын алатын əскери-өнеркəсіптік кешеннің кəсіпорынын кооперациялау табылады.

1995 жылдың 10 ақпанында Армения, Белоруссия, Грузия, Ресей, Тəжікстан, Түркіменстан, Өзбекстан жəне Украина мемлекеттерінің басшыларымен Əуе шабуылына қарсы қорғаныстың біріккен жүйесін құру туралы келісімге қол қойылды [1; 50]. Тəуелсіз Мемлекеттер Достастығында бұл əрекет ететін интеграциялық қорғаныс жүйесі болып табылады. Оны құру жəне кезеңдік дамыту Достастықтың мемлекеттердің əуе жəне ішкі аралықтарын қорғау жөнінде міндеттерді ең тиімді шешуге, əуе көлігін қолдану тəртібіне біріккен бақылауды жүзеге асыруға көмектеседі.

ТМД қатысушы-мемлекеттердің əуе шабуылына қарсы қорғанысының Біріккен жүйесін құруды жүзеге асыру жəне дамыту шеңберінде атқарылған нақты шаралардың қатарына мемлекеттерді басқарудың органдарының арасында əуе жағдайы туралы ақпаратты өзара алмасудың жүйесін қайта құрастыру, Келісімге қатысушылардың əуе шабуылына қарсы қорғанысының күштері мен құралдарын біріккен тəртіппен жедел жəне əскери шұғыл дайындаудың жүйесін оңалту жəне жетілдіру, сонымен қатар біріккен əскери достасудың жүйесін құру кіреді.

Лаңкестік əрекеттердің болуының ықтималдығы өте жоғары болатын мемлекеттердің геосаяси ортасында əскери серіктестіктің жаңа жəне табысты жүзеге асырылатын бағыты болып терроризмге қарсы іс-əрекет табылады. Осыған мысал ретінде Қырғызстандағы жағдайды атауға болады. Осы мемлекеттің аумағына құрамында халықаралық террористік ұйымдардың өкілдері бар қарулы құрамалардың заңсыз енуіне талпынысы болды. Бұл аймақта Достастық мемлекеттерінің біріккен терроризмге қарсы əрекеттердің нысандары мен əдістері енгізілді, республиканың территориясына енген заңсыз құрамаларды шығару бойынша əскерлерді шынайы  қолданумен «Достастықтың оңтүстік қақпасы — 99» оқу-жаттығулары өткізілді.

Орталық-Азиаттық аймақта «Достастықтың қақпасы — 2000» 25 мың адамға дейін, бронетанкілік жəне автокөліктік техниканың 300 бірлігіне дейін, 50-ден астам əскери ұшағы, 150-ге жуық артиллериялық қарулары мен минометтар [1; 94], сонымен қатар Армения мен Белоруссияның қорғаныс министрліктерінің жедел топтары қатысты. Осы оқу-жаттығуларда тəжірибеде толық көлемде ТМД ұжымдық қауіпсіздігінің механизмін əрекетке келтіру пысықталды.

Қорғанысы мен əскери техникасы бар ұлттық қарулы күштер мен əскерлердің коалициялық (аймақтық) əскерлердің топтарын қамтамасыз етуге бағытталған бірыңғай əскери-техникалық саясатты жүзеге асыру қазіргі əскери талаптарға сəйкес келетін əскери-техникалық серіктестікті, қаруландырудың жүйелерін құру мен жетілдірумен, олардың эксплуатациясымен жəне ұрысқа қолданылуымен байланысты мəселелер жөнінде келісуден тұрады.

Осы бағытта мəселелердің ірі көлемі анықталды:

• өнеркəсіптің қорғаныс салаларының кəсіпорындарын мамандандыру жəне кооперативтендіру, қарулар мен əскери техниканы (ҚƏТ) жеткізулердің жəне жөңдеудің, өндірудің жоспарлары мен бағдарламаларын координациялау;
• біріккен ғылыми-зерттеушілік жəне тəжірибелік-құрастырушылық жұмыстарды өткізу;
• жалпы-өнеркəсіптік маңыздың материалдық-техникалық ресурстарын сатып алуды координациялау;
• əскери маңыздың өнімдерін шығаратын кəсіпорынның конверсиясы саласында өзара келісілген саясатты өткізу;
• қолданылуы мақсатқа бағытталмайтын қарулар мен əскери техникалар бөлігіне эксплуатациялау жəне утилизациялауда орын алған қаруландырулардың біріккен модернизациясы.

Кеңес Одағының ауыл шаруашылық кешені ыдырағаннан кейін ТМД мемлекеттерінің көбісі қарулар мен əскери техниканың қандай да бір үлгілерінің өндірісін ақырғы өнімге дейін дербес түрде жеткізу үшін жеткілікті əскери-өнеркəсіптік базаға ие болмады. Бірақ та сол уақытта олар жеке құрамдас бұйымдарды (басқарудың агрегаттары, түйіншектері, құралдары, элементтері) дайындау үшін қазіргі өндірістік қуатқа ие болды. Бұл тарихи көршілікпен шартталған табысты əскери- техникалық серіктестігі үшін объективтік шарты болып табылады.

Геосаяси ортадағы мемлекеттердің интеграциясы əр түрлі бола алады. Мысалы, халықаралық корпорацияларды, қаржылық-шаруашылық топтарды, кооперациялардың басқа түрлерін құру. Қарулар мен əскери техниканың біріккен жасалымдары мен өндірісі нəтижесінде олардың сериялылығы ұлғаяды, үлестік шығындары төмендетіледі, Достастықтың елдерінің ішкі нарықтарына қолжетімділік жеңілдетіледі. Қазіргі уақытта ТМД қатысушы-мемлекеттер əскери-техникалық ытымақтастық бағдарламаларын жасау жалғасуда. Ол осы процеске тəжірибелік бағыттылықты, динамика мен жүйелікті беруге арналған. Бірақ та экономиканың мүмкіндіктері мен қаржылық қиындықтар толық көлемде осы саладағы қабылданған шешімдерді жүзеге асыруға көмектеспейді. Осыған байланысты ең əлсіз болып табылатын осы бағытқа тиімді пайыздық бағамдары бар отандық капиталды тарту қажет [3]. Соңғы жылдары неғұрлым табысты əскери-техникалық интеграция Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясының арасында орын алуда.

Ынтымақтастықтың маңызды бағыттарының бірі болып жақын елдердің территориясында қарулы дау-жанжалдарды реттеу мақсатында ұжымдық бітімгершілік іс-қызметті дамыту табылады. Дау-жанжалдарды бітімгершілік жолмен реттеу аймақтық қауіпсіздікпен тұрақтылықты қамтамасыз етудің шарттарының бірі болып табылады. Тиімді келісімдерді іздеу мақсатында бітімгершілік іс- қызмет дау-жанжалдық жағдаяттардың алдын алу мен реттеуге көмектесуге бағытталған шаралардың кешенінен тұруы керек [4].

Қазіргі уақытта ТМД бітімгершілік іс-қызмет негізінен əлемді қолдау бойынша жүзеге асырылады. Ең басты дау-жанжалдық жағдаяттардың алдын алу мен реттеуге көмектесуге бағытталған ертеде қабылданған шаралар жағымды нəтиже əкелген жоқ. Əлемді қолдау бойынша операцияны өткізу тəжірибесі тұрақты негізде Достастықтың қатысушыларының қарулы күштерінің құрамында бітімгершілік қызметтерді орындау үшін арнайы дайындалған қалыптастырулардың құрудың мақсатқа сəйкестілігін көрсетті. Қазақстанда осы мақсатта қазіргі қарулармен, техника жəне жабдықтармен жабдықталған Казбат құрылды.

Əлемді қолдау бойынша операцияны өткізу үшін механизмге қатысты мəселелерде мəнді қиындықтарды құжаттардың жетілдірілмегендігі тудырады. Шешім мемлекеттердің басшыларының Кеңесімен қабылданады, бірақ та шынайы күштер парламенттердің қаулылары бойынша шығуы мүмкін. Бұл кейде кешіктірулерге əкеледі, ал кейбір жағдайларда билік əлемді қолдау бойынша операцияларға қатысу үшін əскери контингенттерді бөлуге вето салады. ТМД маңызды мəселелерінің бірі болып бітімгершілік операцияларды материалдық-техникалық қамтамасыз ету мен қаржыландырудың тегістелген механизмінің болмауын айтамыз. ТМД «ыстық нүктелерінде» жанжалдасқан тараптардың қарсы тұру өткірлігі төмендегеніне қарамастан, жағдай Достастықтың елдерінің аумағында бар жанжалдарды ақырына дейін реттеу мен мүмкін жанжалдардың алдын алу үшін ұжымдық бітімгершілік іс-қызметтің ары қарайғы дамуын талап етеді. Құрылған бітімгершілік құрылымдар мен бөлімдер Ұжымдық қарулы күштердің штабына бағынуына тура келеді. Олар үшін экстремалды жағдайларда қатысушы-мемлекеттер уақытылы жəне заңды түрде іс-қызметін нығайту табылады.

ТМД елдерінің ынтымақтастығы болып əскери кадрларды дайындау саласында, оның ішінде ҚР Қарулы Күштері үшін əскери кадрларды дайындау табылады. Қазірде осы жұмыс Қазақстанның Қарулы Күштерінің офицерлерін дайындауға бағытталған əскери академиялар (университеттер) мен институттардың желілерінің кеңейтілуін, сонымен қатар əскери мамандықтардың келісілген тізімі бойынша ұлттық əскери жоғары оқу орындары үшін бірыңғай оқу бағдарламаларын жасауды қамтамасыз ететін бағыттар бойынша жұмыстар жүруде. ТМД Қарулы Күштерінің Штабы ТМД мемлекеттерінің Қарулы Күштерінің əскери-оқу орындарында оқуды өтетін  адъюнктар, тыңдаушылар мен курсанттарды қаржылық жəне материалдық қамтамасыз етудің мəселелерін шешуде, əскер жəне кадрлардың дайындығы бойынша нормативтік-құқықтық базаны құруға қатысады.

Тəуелсіз Мемлекеттер Достастығы он жеті жылдан астам өмір сүруде. Оның мемлекеттері əскери-саяси салада нақты жетістіктерге жетті. Əскери саясат пен əскери құрылыс саласындағы қатысушы-мемлекеттердің іс-қызметімен байланысты принциптік мəселелерді қарастыруға жəне шешуге өкілетті ТМД жоғарғы органдары құрылды жəне жұмыс істейді. Мемлекеттердің əскери ынтымақтастығы координациясы жүктелген мемлекетаралық кеңес берушілік жəне жұмыс органдары, Достастық жұмыстың қажетті тəжірибесін игерді. Негізінен нормативтік-құқықтық база қалыптастырылды, əскери саладағы ынтымақтастықтың жалпы бағыттары мен нысандары анықталды, оның ары қарайғы нығайтылуы мен жан-жақты дамытылу тенденциясы қалыптасты. Ұжымдық əскери қауіпсіздікпен, сыртқы шекаралардың күзетілуі, дау-жанжалдарды ескертуі жəне реттеуі, бітімгершілік іс-қызметті жүзеге асырумен байланысты маңызды мəселелер шешілді. ТМД мемлекеттерінің көпшілігінде мемлекеттердің егеменділігіне зақым келтірмейтін əскери саладағы интеграцияның  əскери  шығындардың  ауыртпалығын  төмендететіндігі,  саяси  жəне  экономикалық тиімді процестерге жағымды əсер ететіндігі, Достастықтың дамуы мен нығайтылуына əсер ететіндігі туралы түсінік күшейе түсті.

Бірақ та осы жылдары бірқатар позициялар бойынша ұжымдық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің мəселелерінде қатысушы-мемлекеттердің 1991 жылдың желтоқсанында қол қойылған құжаттарда, Ұжымдық қауіпсіздік туралы шартта бекітілген келісімдерді орындамағанын атап өткен жөн.

Қазіргі халықаралық жағдайлардың есебімен əскери саладағы Достастық мемлекеттерінің ынтымақтастығы ары қарайғы жан-жақты дамуы əр түрлі сипаттағы мүмкін қауіптер мен қауіп төндірулерге шұғыл қарсы тұруға, ТМД ішінде жағдаяттардың тұрақтануына əсер етеді.

Егеменді Қазақстанның алдында тұрған осы жəне басқа көптеген мəселелермен мемлекеттің Жоғарғы қолбасшысы айналысады. Қазақстан мемлекетінің мемлекетік қызмет саласындағы əкімшілік реформалары мен қалыптасуының кезеңдері өтуде. Бұл өз кезегінде əскери саясатқа да өзінің жақсы əсерін тигізері сөзсіз.

Əдебиеттер тізімі

1. Национальная безопасность Республики Казахстан. — Астана: Елорда, 2000. — 157 с.
2. Казахстан – 2030: Методическое пособие по разъяснению основных положений Стратегии развития Казахстана до 2030 года. — Алматы: Білім, 2000. — С. 104.
3. Золотарев В.А. и др. Принципальные основы теории и политики предотвращения войн. — М.: МО РФ, ИВМ, 1993. — С. 38.
4. Кемелханов А.Ж. Военное право: Учеб. пособие. — Алматы: ТОО «Изд-во LEM», 2004.