ТҮЙІН
Мақалада Оңтүстік Қазақстан облысында өсетін Artemisia turanica жапырақтары мен гүлдерінің шикізаттарына жүргізілген фармакогностикалық талдау нәтижелері келтірілген. Жұмыс жасау кезінде туран жусанның жер үсті мүшелеріне (гүлдері, сабақтары, жапырақтары) макроскопиялық талдау, сонымен қатар сабақтары мен жапырақтарына микроскопилық талдау жүргізілді.
Кілт сөздер: туран жусаны, дәрілік өсімдік шикізаты, макроскопия, микроскопия, органолептика.
Artemisia turanica өсімдігінің жер үсті бөліктерін Оңтүстік Қазақстан облысы, Ордабасы ауданы Қожатоғай елді мекенінен қыркүйек-қазан айларында гүлдеу кезеңінде жинадық. Зерттелетін өсімдіктің және оларға қоспа ретіндегі жақын түрлердің арасындағы ареалдардың ұқсастығына байланысты морфолого-анатомиялық зерттеулердің үлкен маңызы бар. Өсімдік шикізатын талдау үшін оның диагностикалық белгілері қолданылады, мұнда эпидермиальді көрсеткіші маңызды орын алады. Дәрілік шикізаттың өзі екендігін анықтау үшін
жапырақ тақтасының эпидермасын диагностикалық мәні бар объект ретінде қарастырдық [1, 2, 3].
Жұмыстың мақсаты. Оңтүстік Қазақстан облысында өсетін Artemisia turanica өсімдігінің өзі екендігін анықтау мақсатында жер үсті бөлігін диагностикалық белгілерін анықтау.
Экспериментальді бөлім.
Материалдар және зерттеу әдістемелері. Шикізаттың сыртқы көрінісін және микроскопиясын Мемлекеттік Фармакопеяның [4, 5] талаптарына сәйкес жүргіздік.
Дайындалған микропрепаратты «MEIJI TECHNO» микроскоптың көмегімен қарап суретке түсірдік (үлкейтілген 7х1,5х4,5; 7х1,5х8; 7х1,5х20; 7х1,5х40). Түсірілген суретті «Adobe
Photoshop 7,0» компьютерлік бағдарламасы арқылы өңдедік.
Шикізаттың сыртқы белгілері. Шөлді жерде өсетін жартылай бұта. Сабағы тармақты, төменгі жағы ағаштанып кеткен, биіктігі 20-40 см жоғары. Төменгі сабақ жапырақтары сағақты, қосқауырсынды салалы, ұзындығы 5-6 см, түкті, ортаңғы сабақ жапырақтары отырмалы, біртіндеп қысқарып өлшемі кішірейіп отырады, аздап түкті, жасыл түсті, жоғарғы жапырақтары ұзын қияқты, жәй жапырақтар. Өсімдіктің гүлдеу кезеңінде жоғарғы жапырақтардан басқалары түсіп қалады. Гүлдері ұсақ ұзындығы 3 мм, ені 1-2 мм, жоғары ұшы мен түбі үшкір. Гүлдері түтікше гүл, 3-6-дан, ұсақ, қауыздану кезеңінде жалаңаш гүл табанына орналасып гүл орамымен тп TTRTTr гтгяіАкт тгмгтт Tvrvi тткт LTipi тіттр т'лтт прлтІ яттткт-тятктлттткт
Микроскопия. Микроскопиялық талдау MEIJI TECHNO тринокулярлы микроскопиясында жүргізілді. Зерттеу объектісі ретінде өсімдіктің кепкен жер үсті бөлігі (жапырағы, сабағы) алынды. Дәрілік өсімдік шикізатын 5% сумен сұйылтылған (1:1) натрий гидроксиді ерітіндісінде 2 минут қайнатып, сосын сумен тазалап шайдық. Өсімдіктің микропрепаратын глицеринде қарадық. Кесіндіні «MEIJI TECHNO» микроскоптың көмегімен қарап суретке түсірдік (үлкейтілген 7х1,5х4,5; 7х1,5х8; 7х1,5х20; 7х1,5х40).
Жапырақтың үстіңгі бетінен қарағанда эпидермис жасушалары анық көрінеді, олар ірі қабырғалары тік немесе аздап майысыңқы, жапырақтың астыңғы жағының эпидермистері қатты айналмалы жасушалардан тұрады. Кей жерлерде жасушалар анық көрінетін қалың қабықтан тұрады. Жапырақ саңылауларының саны көп, олар домалақ не сопақ болып келеді. Бұларды 3-56-дан тұратын устьицааралық жасушалар қоршап тұрады, бұл жасушалар өз эпидермиялық жасушаларынан формасына қарай ажыратылады. Түктері сирек орналасқан, жәй 3-4 жасушалардан тұрады. Түктерінің түп жағы үстіңгі беттен көтеріңкі орналасқан. Жүйке бойына эпидерма жасушалары созылып жатады. Бірақ олардың негіздері көптеген жасушалардан тұрады. Олардың жасушалары үлкен емес, биік олар жапырақтың 1/3 бөлігін алып жатыр, ал олар қалақ тәрізді орналасып ірі жасушааралық аэренхима типтес кеңістік түзеді. Жапырақтың шеттерінде көп клеткалы түктер қоршап тұр. Кейде ақырғы жасушаларда жатыңқы мүшелермен. Сабақтың көлденең кесіндісін аздап үлкейту арқылы түтікті эпидермис, өткізгіш шоқтар, көпжасушалы түктер көрінеді.
Жүргізілген тәжірибелік жұмысты қорытындылай келе, негізгі мына мәселелер анықталды: 1. Туран жусанына морфологиялық сипаттама берілді.
2. Туран жусанының жапырағына, сабағына анатомиялық зерттеу жүргізуде диагностикалық белгілері анықталды.
ӘДЕБИЕТТЕР
- Растительные ресурсы СССР: цветковые растения, их химический состав, использование; семейство Asteraceae (Compositae).—СПб.: Наука, 1993.—С.140.
- Макарова Д.Л. фармакогностическое исследование Artemisia pontica L. флоры Сибири//Пермь.-2010.-170 с
- Люй Годун. Фармакогностическое изучение неоторых отдельных представителей рода Artemisia L.//M.,-2O11.- 99с.
- Государственная фармакопея Республики Казахстан. Т.2: монография / под.ред. А.У.Тулегеновой; М-во здравоохранения РК. -1-е изд. - Алматы: Жибек жолы, 2009.-804 с. - ISBN 978-601-7152-43-7
- Госудаственная фармакопея СССР: вып.2. Общие методы анализа. Лекарственное растительное сырье/ МЗ СССР.-11-е изд.,доп. М.: Медицина, 1987.-Т І,ІІ.-С.24-25.