Мақалада Қазақстан Республикасы тау-кен металлургиялық кешенінің басты өндірістік кәсіпорындарының бәскеге қабілеттілігін арттыру мәселелерін қарастырады. Қазіргі уақытта, бәсекелестік ортада тұтас кешеннің даму бағыттарын үлгілеуде, тұтас теориялық негізделген тәсілдердің орын алмағандығын аңғаруға болады. Осы мақала шеңберінде шешілетін мәселелер бұрыннан бері отандық және шетелдік мамандармен белсенді әзірленіп жатқандығына қарамастан, осы уақыт аралығына дейін, олар жүйелі түрде өз шешімін таппаған. Сондықтанда, осы мақалада зерттелетін пәндік саланы сипаттау; тәжірибеге теориялық жағдайларды енгізуді қамтамасыз ететін ұсыныстарды әзірлеу; әртүрлі стратегиялық үлгілерді әзірлеуге және талдауға мүмкіндік беретін, құралдарды құру кешеннің даму келешегін зерттеудің маңызды бағыттары болып табылады.
Елбасмыз Қазақстанның 2050 жылға қарай әлемдегі ең алдынғы қатарды 30 мемлекеттің қатарына қосылуы тиіс деген мемлекет алдына зор мақсат қойып отыр. [1]. Бұл мақсатқа жету үшін отандық тау - кен металлургиялық кешенінің техника - экономикалық көрсеткіштерінің әлемдік бәсекелестік деңгейінің талаптарына сәйкестігін қамтамасыз ету қажеттігі барысында, экономикалық қызметтің дәстүрлі нысандарының, мақсаттары және міндеттерінің сәйкессіздігін жоюға бағытталған, осы кешенінің шеңберінде өзара әрекеттесудің жаңа нысандарының пайда болуы кезінде, басқаруда жаңа бағыттар қажет [2]. Тау - кен саласында жаңа жоғары технологиялық өндірістерді құру және сыртқынарыққа экспортын көлемін арттыру, отандық нарықты қанағаттандыру осы кешенінің алдында тұрған басты мәселе болып табылады.
Бұл кешенде орын алған күрделі және келеңсіз мәселелерді шешуге және келешекте одан әрі дамытудың жолдарын іздестіруге мүмкіндік жасайды. Отандық тау-кен металлургиялық кешенінің оңтайлы даму стратегиясы, тау - кен металлургиялық кәсіпорындардың табысты қызмет етуі үшін ұйымдық-экономикалық шарттарды құру және тұрақты бәсекелестік дамуды қамтамасыз ететін, шикізатты игеруден бастап, дайын металл өнімдерін шығаруға дейінгі процесс тиімділігінің негізі бола алады [3]. Осылайша, қатаң бәсекелестік сипаттағы нарық талаптарына жауап бере алатын және ұтымды бәсекелестік ұстанымдарды иеленуге мүмкіндік беретін Қазақстан Республикасы тау - кен металлургиялық кешенінің даму стратегиясын және оны жүзеге асырудың тиімді механизмін әзірлеу арқылы оны дамыту зерттеу тақырыбының өзектілігін анықтайды. Отандық ТМК өндірістік кәсіпорындарының дамуын талдау және олардың одан әрі даму бағыттарын анықтау мақсатында кәсіпорындардың бәсекелестік қабілеттілігінің талдауға негізделеген, сараптама әдісін қолдана отыра, біз ірі өндірістік кәсіпорындардың SWOT - талдауын жүргіздік. Талдау барысында бәсекелес кәсіпорындардың мықты және әлсіз жақтары, мүмкіндіктері мен қауіп - қатерлері қарастырылды. Қарастырылып отырған кәсіпорындарға ішкі және сыртқы факторлардың маңыздылығы анықталып, сонымен қатар олардың әсер етуі бағаланды. Факторлардың сараптамалық мағынасын олардың маңыздылығына көбейту жолымен ішкі және сыртқы факторлардың өлшемді бағасы табылды. Төменгі 1 - суретте жекеленген ішкі және сыртқы кешендік көрсеткіштер бойынша кәсіпорындарға қатысты бәсекелестік ұстанымдары ұсынылған.
Жоғарыдағы берілген 1 - суретте талдаудан алынған мәліметтер, "Казцинк" АҚ мықты және әлсіз жақтарына қатысты кешенді бағалау бойынша басқа бәсекелес компаниялармен салыстырғанда неғұрлым қолайлы орынды иеленеді. "Казцинк" АҚ мықты жақтарына қатысты (5,20 ұпай) және әлсіз жақтарына қатысты (3,90 ұпай) кешенді бағалаудың ең жоғары бағасына ие. Мүмкіндіктері және қауіп - қатерлеріне қатысты сыртқы ортаның кешенді бағалау бойынша да "Казцинк" АҚ басқа бәсекелес компаниялармен салыстырғанда неғұрлым оңтайлы орынға жайғасқанын байқаймыз. Ол мүмкіндіктерге қатысты ең жоғары мағынаға (3,60 ұпай) және қауіп- қатерлерге Бұл әдіс кешеннің кез-келген саласының кәсіпорындары үшін қолдануға тұрарлық. Бірақта, рейтингті біртиптік өнім өндіретін өзара бәсекелес кәсіпорындар арасында ғана салыстыру қажет. Сондықтанда әдісті бейімдеу үшін зерттеу объектісі ретінде біз түрлі - түсті металлургия саласының үш кәсіпорынын таңдадық. Осы әдіс көмегімен бәсекеге қабілеттілікті бағалау барысы кезең - кезеңмен жүзеге асады (2 - сурет).
Зерттелетін кәсіпорындардың бәсекеге қабілеттілігін бағалауды жүргізу үшін көрсеткіштер жиынтығының негіздемесі қажет. Бағаланатын көрсеткіштерде жаңа туындаған жағдайларға тәуелді өзгеруі мүмкіндігін ескерген жөн. Біз, бағалау үшін сала кәсіпорындарының бәсекеге қабілетті факторларының сыныптамасынан туындайтын кәсіпорынның қызметінің әртүрлі қырларын мазмұндайтын, топтық көрсеткіштерді пайдалануды ұсынамыз. Салмақты коэффициенттер жекеленген көрсеткіштің топтыққа әсерін бағалайды және сомасы бірлікке тең ( 1 - кесте). Салмақты көрсеткіштердің мағыналары сараптамалық әдістің көмегімен анықталған. Ол үшін жоғары білікті мамандардан тұратын топ құрылды. Сараптамалық талдаудан кейін әр көрсеткіш үшін сандық мағына берілді.
Бағалауда неғұрлым толық нақтылыққа қол жеткізу үшін салыстырмалы көрсеткіштерді пайдалану қажет. Салыстырмалы көрсеткішті анықтау мақсатымен оның экономикалық мағынасының ең жоғары немесе ең төмен мағыналарын бекіту қажет [5]. Өнім сапасы және имидж үшін ең жоғары ұпайға ие болу жақсы. Есептер үшін шығыстық мәліметтер 1 - кестеде берілген.
Кесте 1 - Тау-кен металлургиялық кешені кәсіпорындарының бәсекеге қабілеттілігін бағалау үшін мәліметтер
|
Көрсеткіштер |
«Казцинк» АҚ |
«KAZ Minerals» (бұрынғы – «Қазақмыс» АҚ) |
«ERG» (бұрынғы – ENRC PLC) |
|
1 |
2 |
3 |
4 |
|
Кәсіпорынның өндірістік қызметінің көрсеткіштері |
|||
|
Өндірістік қуаттылық, млн.теңге |
14700 |
12560 |
25400 |
|
Өндіріс көлемі, млн. теңге |
12450 |
11540 |
22870 |
|
П1 коэффициент |
0,85 |
0,92 |
0,90 |
|
Жаңа негізгі құралдардың құны, млн. теңге |
1580 |
987 |
2785 |
|
Жыл аяғына негізгі құралдардың құны, млн. теңге |
8350 |
9500 |
15504 |
|
П2 коэффициент |
0,19 |
0,10 |
0,18 |
|
К1 коэффициент |
0,52 |
0,51 |
0,54 |
|
Өнімнің бәсекеге |
қабілеттілігінің көрсеткіштері |
||
|
Р1і нақты мағынасы, теңге |
140000 |
250000 |
150000 |
|
Р1min, базалық мағынасы, теңге |
75000 |
195000 |
125000 |
|
Р1 коэффициент |
0,54 |
0,78 |
0,83 |
|
Р2і нақты мағынасы, ұпайлар |
7 |
9 |
8 |
|
Р2max нақты мағынасы, ұпайлар |
10 |
10 |
10 |
|
Р2 коэффициенті |
0,70 |
0,90 |
0,80 |
|
K2 коэффициенті |
0,62 |
0,84 |
0,82 |
|
Еңбек қызметінің көрсеткіштері |
|||
|
Таза пайда, млн. теңге |
1500,0 |
400,0 |
1700,0 |
|
Персонал саны, адам |
15000 |
28500 |
35000 |
|
Т1 коэффициенті |
0,10 |
0,01 |
0,05 |
|
Білікті жұмысшылардың саны, адам |
13500 |
27800 |
32780 |
|
Т2 коэффициенті |
0,90 |
0,98 |
0,94 |
|
K3 коэффициенті |
0,50 |
0,49 |
0,49 |
|
Кәсіпорынның қаржылық жағдайының көрсеткіштері |
|||
|
Айналым қаражаттары, млн. теңге |
11700,0 |
21570,0 |
18650,0 |
|
Ағымды міндеттемелері, млн. теңге |
1500,0 |
5420,0 |
8950,0 |
|
Ф1 коэффициенті |
7,8 |
3,98 |
2,08 |
|
Өзіндік капитал, млн.теңге |
8240 |
8950 |
14904 |
|
Кәсіпорын активтері, млн.теңге |
6540 |
6980 |
12457 |
|
Ф2 коэффициенті |
0,79 |
0,78 |
0,84 |
|
K4 коэффициенті |
4,30 |
2,20 |
1,37 |
|
Маркетингтік қызметтін көрсеткіштері |
|||
|
Есептік кезендегі өткізілген өнім көлемі, млн.теңге |
12150 |
10540 |
20870 |
|
Өткен кезендегі өткізілген өнім көлемі, млн.теңге |
13450 |
12700 |
24000 |
|
М1 коэффициенті |
0,90 |
0,93 |
0,87 |
|
М2і нақты мағынасы, ұпайлар |
9 |
8 |
7 |
|
М2max нақты мағынасы, ұпайлар |
10 |
10 |
10 |
|
М2 коэффициенті |
0,90 |
0,80 |
0,70 |
|
К5 коэффициенті |
0,90 |
0,87 |
0,79 |
|
Нарықта алатын үлесі |
|||
|
Нарық сыйымдылығы, млн. тг |
13500,0 |
13175,0 |
21080,0 |
|
К6 коэффициенті |
0,98 |
0,97 |
0,99 |
|
Ескерту – автор «Казцинк» АҚ, «KAZ Minerals» «ERG» компанияларының қаржылық есептері (2015 ж.) негізінде әзірленген. |
|||
Осылайша, кәсіпорынның рейтингтік бағалануы жүргізілетін көрсеткіштер есептелінеді (2 - кесте).
Кесте 2 – ТМК кәсіпорындарыньщ бәсекеге қабілеттілігін бағалау үшін соңғы мәліметтер
|
Кәсіпорын атаулары |
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін бағалау көрсеткіштері |
|||||
|
Кі |
K2 |
Кз |
К4 |
К5 |
K6 |
|
|
«Казцинк» АҚ |
0,52 |
0,62 |
0,50 |
4,30 |
0,90 |
0,98 |
|
«KAZ Minerals» |
0,51 |
0,84 |
0,49 |
2,20 |
0,87 |
0,97 |
|
«ERG» |
0,54 |
0,82 |
0,49 |
1,37 |
0,79 |
0,99 |
Ескерту – Автормен әзірленген
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін бағалаудың рейтингтік әдісіне сәйкес келесі қадам стандартталған коэффициенттердің матрицасын қалыптастыру болып табылады [6].
Ол үшін бірлік болып қабылданатын көрсеткіштің максималды мағынасы таңдалады. Басқа барлық көрсеткіштер осы мағынаға бөлінеді (3 - кесте).
Кесте 3 – Тау-кен металлургиялық кешені кәсіпорындарының стандартталған матрицалар коэффициенттері Xij
|
Кәсіпорын атаулары |
Коэффициенттері Xij |
|||||
|
K1 |
K2 |
Кз |
K4 |
K5 |
K6 |
|
|
«Казцинк» АҚ |
0,96 |
0,74 |
1,00 |
1,00 |
1,00 |
0,99 |
|
«KAZ Minerals» |
0,94 |
1,00 |
0,98 |
0,51 |
0,97 |
0,98 |
|
«ERG» |
1,00 |
0,98 |
0,98 |
0,32 |
0,88 |
1,00 |
Ескерту – Автормен әзірленген
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін рейтингтік бағалаудан алынған мәліметтер 4 - кестеде сипатталған. Алынған рейтингтік Ri бағамдары еселеу бойынша орналасады және әр кәсіпорынның орны анықталады [7]. Ri бағамының ең жоғары мағынасына ие кәсіпорын бірінші орынға ие болады. Нәтиже бойынша келесі кәсіпорын екінші, үшінші орындарды иеленеді.
Кесте 4 – Тау-кен металлургиялық кешені кәсіпорындарының бәсекеге қабілеттілігінің рейтингтік бағасы
|
Кәсіпорын атаулары |
Ri |
Рейтингтік баға |
|
«Казцинк» АҚ |
3,078838 |
1 |
|
«KAZ Minerals» |
2,636533 |
2 |
|
«ERG» |
2,419112 |
3 |
|
Ескерту - Автормен әзірленген. |
||
Осылайша, рейтингтік бағалаудың қорытындысына сәйкес "Казцинк" АҚ кәсіпорны ең жоғары бәсекеге қабілеттілікті иеленеді. Бұл кәсіпорын алты көрсеткіштердің ішінен үшеуі бойынша ең жоғары мәнге ие болды. Кәсіпорын еңбек қызметінің, кәсіпорынның қаржылық жағдайының және маркетингтік қызметтің көрсеткіштері бойынша көшбасшы болып табылады. Ал кәсіпорынның өндірістік қызметінің көрсеткіштері, нарықта алатын үлесі және өнімнің бәсекеге қабілеттілігінің көрсеткіштері бойынша жоғары мағыналарға ие.
Әдебиеттер тізімі:
- Мемлекет басшысы Н.Ә. Назарбаевтың "Қазақстанның үшінші жаңғыруы: жаһандық бәсекеге қабілеттілік" атты Қазақстан халқына Жолдауы. 31. 01. 2017.
- Ахметов Д.С. Еуразиялық ынтымақтастық аясында кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін арттыру бағыттары // "ҚазҰУ хабаршысы" Экономикалық серия. - Алматы: Қазақ университеті, - 2014. - №4 (104). - Б. 168 - 176.
- Ахметов Д.С. Анализ основных проблем развития горно-металлургического комплекса Республики Казахстан // "Наука как основа мирного диалога". Материалы междунар. конф., - Донецк. Знание, - 2014. - С. 81 - 89.
- Ахметов Д.С. Основные проблемы устойчивого развития горно-металлургического комплекса Республики Казахстан // Современная экономика: проблемы, пути решения, перспективы: сборник научных трудов. - Кинель: РИЦ СГСХА, 2016. - С. 259 - 263.
- Akhmetov D.S. Forming the competitive strategy of an enterprise based on changing its financial stability // Actual Problems of Economics, - 2014. -V. 152 - Iss. 2. P. 473 - 481.
- Ахметов Д.С. Шаруашылықтың стратегиялық аймағында кәсіпорынның бәсекелестік күресінің ұғымдары // "Шоқан тағылымдары -17" халықаралық ғылыми - практикалық конференция материалдары. Көкшетау: КМУ, 2013. - Б. 8 - 12.
- Ахметов Д.С. Өндірістік кәсіпорындардың даму стратегиясын әзірлеудің тұжырымдамалық негіздері // "ҚазЭУхабаршысы", 2014. - № 1 (97). - Б. 9-17.