Бас миының жарақаттық зақымдалуы бар науқастарды емдеу жэне оңалту - оның кең таралуы мен ауыр асқынуларына байланысты медицинаның өзекті мэселесі. Бас миының жарақаттық за=ымдалулары - мүгедектіктік пен өлімнің ең жиі себептері болып келеді, эсіресе жас адамдар арасында, сонымен қатар ауыр дэрежедегі бас миының жарақаттық зақымдалулары эйел адамдарға қарағанда ер адамдар арасында жиі кездеседі [1]. Бас миының жарақаттық зақымдалуларының қалдық салдары бірнеше ай мен жылдар бойы байқалады, бүл науқастраға когнитивтік жэне моторлық қызметтік бүзылыстар (сезіну, назар аудару, қимылдардың координациясы, эмоционалды) тэн [2]. Бас миының жарақаттық зақымдалуы бар науқастарды оңалту нэтижелігі осы науқастардың 86% -да когнитивті бүзылыстар бар екені анықталған. Сондықтан, ерте оңалту кезінде кешенді оңалту шаралар көмегімен когнитивті қызметтердің жа=саруына аса назар аудару керек. Жүмыстың ма=саты: орта жэне ауыр дэрежедегі бас миының жарақаттық зақымдалуы бар науқастарда ерте оңалту кезінде кешенді оңалту шараларды қолданып когнитивті қызметтердің қалпына келуіне эсер ететін факторларды бағалау болды.
Материал жэне эдістер. Орта жэне ауыр дэрежедегі бас миының жарақаттық за=ымдалуы бар 30 науқас назарда болды. Ерте оңалту кезеңі екі мезгілден түрды: жіті (жарақат алғаннан клиникалық жағдайдың түрақталуына дейін) жэне аралы= (клиникалы= жағдайдың түрақталуынан қызметтіліктің қалпына келуіне дейін). Ауырлық дэрежесіне байланысты науқастар екі топқа бөлінді. Бөлудің критериі болып Глазгоның кома шкаласы келді: 9-12 үпай орта дэрежеге сай, 3-8 үпай ауыр дэрежеге сай болды. Науқастардың оңалту бағдарламасы когнититвтік жэне моторлы= бұзылыстардың дэрежесіне байланысты қүрастырылды. Когнитивтік бұзылыстар, ерте оңалту кезеңнің соңында олардың қалпына келуі қызметтік тэуелсіздік тесті (K1TT) (сезіну, ойымен бөлісу, элеуметтік қарым-қатынас жасау, мэселелерді шешу жэне еске түсіру қабылеттерді бағалау) бойынша бағаланды. Нау=астардың когнитивтік =ызметтері бас миының жара=атты= за=ымдалуының жіті мезгілінің басында жэне соңында, ал аралы= мезгілдің басында, ортасында жэне соңында бағаланды.
Оңалтудың негізгі мақсаты болып жойылған қызметтерді қалпына келтіру жэне асқынуларды болдырмау келді. Оңалту үрдісі науқастарды тексеру, оңалту эдістері мен қүралдарды таңдау, оңалтуды өткізу жэне оның нэтижелілігін бағалаудан түрды. Когнитивтік қызметтердің бүзылу дэрежесіне байланысты науқастар үш топқа бөлінді: 1-ші (сырттан көмекке ынтық науқастар, ҚТТ бойынша 5-20 үпай), 2-ші (сырттан қадағалауға ынтық науқастар, ҚТТ бойынша 21-25 үпай) жэне 3-ші (өзіндік науқастар, ҚТТ бойынша 26-35 үпай). Егер науқастар 1-ші не 2-ші топтан 3-ші топқа өтсе оңалту нэтижелігін жоғары деп санауға болады; егер 1-ші топтан 2-ші топқа өтсе не 2-ші топта =ала берсе - оңалту нэтижелігі орташа; 1-ші топта =ала берсе - оңалту нэтижелігі төмен.
Нэтижелер жэне талқылау. Жарақаттың жіті мезгілінде когнитивтік қызметтер ауыр жэне орта дэрежедегі бас миының жарақаттық за=ымдалуы бар науқастарда айқын бүзылған болды. Науқастар міндеттерді түсіну жэне қимыл жасау үшін сырттан қосымша көмекке ынтық болған. Оларға міндетті түсіндіріп, қимылдарды бірнеше рет көрсетіп, жаттығуларды бөлек қүрылымдарға бөліп, содан кейін біріктіру керек еді. Жіті мезгіл кезінде когнитивтік қызметтер ҚТТ бойынша орташа 11,6 үпайға тең болды (максималды 35 үпай). Ерте оңалтудың соңында когнитивтік қабылеттер жақсарып, 23,5 үпайға тең болды. Орташа дэрежедегі бас миының жарақаттық зақымдалуы бар науқастарда когнитивтік қызметтердің жа=саруы 15,3 үпайдан 24,5 үпайға дейін, ал ауыр дэрежедегі бас миының жарақаттық за=ымдалуы бар науқастарда 10,5 үпайдан 23,3 үпайға дейін жоғарылады.
Ерте оңалтудың соңында науқастардың көбісінде когнитивтік қызметтілігінің жақсаруы болды, бірақ олар түсіну, еске түсіру жэне ойымен бөлісу кезінде сырттан көмекке ынтық болды. Ерте оңалтудың соңында когнитивтік қызметтердің қалпына келуін бағалауында науқастардың 43% өзіндік болғаны, 19% - сырттан қадағалауға жэне 43% - сырттан көмекке ынтывқ екені анықталды. Ерте оңалтудың нэтижелігін бағалау когнитивтік қызметтердің қалпына келуі орташа дэрежедегі бас миының жарақаттық зақымдалуы бар науқастардың 40%-да ғана жоғары болды, ал ауыр дэрежедегі бас миының жарақаттық зақымдалуы бар науқастардың 41%-да. Оңалтудың нәтижелігіне байланысты факторларды бағалау мишықтың жара=аты кезінде оңалтудың жоғары нәтижелілігі мүмкіншілігі 5 есе төмендеуін көрсетті. Когнитивтік қызметтерді қалпына келтіру үшін оңалту нәтижелілігіне маңызды әсері жо= факторлар анықталды, бүл науқас тың жасы мен жынысы.
Ерте оңалтудың төмен мүмкіншілігі бас миының жарақаттық зақымдалуының дәрежесі мен себептері, гемиплегия, бас ми ісігі, бассүйек қабынулары, гидроцефалия, өкпе қабынуы, урогениталды бүзылыстар, сөйлеу, сезіну, үйқы бүзылыстары, ерте жарақаттан кейінгі эпилепсия, депрессия, ішкі ағза бүзылыстарына байланысты болды. Ерте оңалтудың төмен мүмкіншілігі жарақат самай аймағы орналасуында 3 есе жоғарылайтыны анықталды. Сонымен, бас миының жарақаттық зақымдалуы бар науқастардың ерте оңалтуының басында сезіну, мәселелерді шешу және еске түсіру деген когнитивтік бүзылыстар айқын болды. Жеке кешендік оңалту шаралар нәтижесінде ойымен бөлісу қабылеті, мәселелерді шешу қарым-қатынас және еске түсіруге қарағанда жақсыра= қалпына келді. Оңалтудың төмен нәтижелігі сөйлеу, сезіну, үйқы бүзылыстары мен жарақаттың самай аймағында орналасуына байланысты болды.
ӘДЕБИЕТТЕР
- Крищюнас А., Юоцевичюс А. Актуалии реабилитации травматологических больных. Вильнюс, 2009.
- Physical Medicine and Reabilitation at University of Michigan Health System.
- Клиническая неврология. Под редакцией Будрис В., 2009.