ТҮЙІН
Медицина саласында бедеулік медицина ғылымы мен тәжірибесінің маңызды да күрделі мәселелердің бірі болып қалуда. Қазіргі таңда бүкіл заманауи жетілген технологияларға қарамастан жер бетіндегі отбасылардың 28,4 % бедеуліктің зардабынан бала көре алмай отыр. Біздің Республикада да бұл көрсеткіш деңгейі репродуктивті жастағы азаматтардың арасында жоғары болып отыр.
Кілт сөздер: бедеулік, репродуктивті жас, бедеулік неке, түсік, бедеулікке әсер ететін факторлар, таралу.
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы сарапшыларының деректеріне қарағанда, жер бетінде тұрмыс құрған 100 миллионнан астам адамдар бала сүйе алмай отыр[1,2,3,4]. Тіпті бұл көрсеткіш қарқынды өсіп келеді. ХХІ ғасырдың бас шенінен бастап айтсақ, ең көп тараған ауру түрі - жүрек-қан тамырлар ауруы екен. Әлемдік статистикаға сенсек, диспансерлік есепте тұрғандар саны 30 миллионға жуықтаған. Айта кетерлігі, дәл осы кеселдің салдарынан қаза болғандар саны жылына 10 миллионға жетіп жығылса керек. Ғалам дәрігерлері «бұл - эпидемия» деп дабыл қағуда. Демек, бүгінгі қоғамдағы белең алған бедеулікті де эпидемияға жатқызсақ әбден болады. Жүрек-қан тамырлар аурулары мен бедеуліктің өзектілігі бірдей. Біріншісі жылына сан миллиондаған адамның өмірін қиса, екіншісі ұрпақ жалғастығына кері әсер етуде. Екеуі де зардабы ауыр әлеуметтік мәселе.
Елдегі жағдайға келсек, тіптен мүшкіл. Бедеуліктің салдарынан жапа шегіп отырған жұптар саны 2014 жылда 400 мыңнан асыпты. Осыдан бір-екі жыл бұрын ғана 200 мыңның үстінде еді [5].
Қазақстан Республикасында ұрпақсыз некенің диагностикасы, емдеу, алдын алу мәселесінің өзектілігі артуда, бұл патология жиілігінің жоғарылауымен және әлем бойынша да жоғарылау қарқынымен байқалуда. Түрлі әдебиеттерге сүйенсек, қазіргі кезеңде 10-20% некелер ұрпақсыз екен. Оның ішінде әйелдер бедеулігі 50-70%, ерлер бедеулігі 30-50% құрайды екен. Бедеулікпен біріншілік аурушаңдықтың ресми статистикасына жүгінсек, Қазақстан Республикасында бір жыл ішінде бедеулікпен 5000 әйел қаралуға келеді екен. Бірақ бұл мәліметтерді талдағанда медициналық бала сүюді ниеттенген мекемеде тіркелген әйелдер саны ғана көрсетілген. Соған қарағанда бедеуліктің деңгейі одан да жоғары болуы мүмкін. Арнайы зерттеулер мәліметтері бойынша ҚР ұрпақсыз некенің саны 20%, ал кейбір халықаралық сарапшылар 24-25% келтіреді.
Бедеуліктің деңгей өлшемі әр түрлі елдерде бірдей емес, тұрғындардың әртүрлі қабаттарында да бірдей емес. Бұл жағдайды берілген нақты аудандағы ЖЖАБА-дың таралу жиілігіне, медициналық көмектің және адекватты емнің, акушерлік көмектің сай қамтамасыз етілуіне, сонымен қатар, экологиялық жағдайдың, тамақтану мен генетикалық факторларға да байланысты деп есептейді. Эпидемиологиялық зерттеулердің негізін қалаушы қағидаларының бірі олардың таралу деңгейі болады. Зерттеу нысаны медициналық көмекке қаралып немесе қаралмағанына тәуелсіз тұрғындар болып табылады. Бедеу некелердің таралуы туралы қызықты мәліметтер әлемдік статистиканың көрсеткіштерінде беріледі. Австралиядағы бедеу некелер 5%, Оңтүстік Африкада 2,3-15%, АҚШ-та 14% құрайды. Соңғы жылдары әлемде бедеу некелердің саны 5,3-ға жоғарылаған. XIX ғасырдың бірінші жартысында Швецияда бедеулік деңгейі қалада 4%,
ал ауылдық жерлерде 7,5% құрады. XIX ғасырдың екінші жартысында бедеулік деңгейі ЖЖАБА санының жоғарлауы есебінен 9%-ға дейін өсті.
Шет ел авторларының зерттеу нәтижелері көрсеткендей ерлі-зайыптыларда бедеулік немесе ұрықтылықтың төмендеуі бірдей. Сонымен Индианапалисте (АҚШ) туылуды зерттеу кезінде, бедеу ерлі зайыптылар сұрастырғандардың 27% құраған. «Америкалық отбасын құру» бағдарламасы бойынша жүргізілген тексерулерде, Югославияда 24%, Болгарияда бедеуліктің жиілігі 6%, Германияда 7% құрайды [6,7, 8, 9].
Көптеген зерттеулерде қоршаған орта және экологияның, сонымен бірге химияның, радиацияның, зиянды өнеркәсіп өндірістің адамның генеративті қызметіне әсер ету нәтижесі бедеу некелер жиілігінің жоғарлауына алып келеді. Бедеуліктің тағы бір шығу себептері зиянды әдеттер, түсіктер, контрацептивті дәрілік заттарды бақылаусыз қолдану болып келеді. Заманауи қаланың рөлі, бедеу неке жиілігінің өсуінің кешенді факторы ретінде, әсіресе жедел урбанизацияланған елдерде, оның ішінде кәсіптік зияндылармен қатынаста болатын әйелдердің санының жоғарлауымен шартталған заманауи қаланың рөлі ретінде аталып өтеді. Берілген мәліметтер әлемнің әртүрлі елдерінде және бір мемлекеттің аудандарында бедеу некелердің жиілік көрсеткіштері және осыған сай құрылымдары кең көлемде ауытқып отырады [10,11].
Көптүрлі факторлардың (медико-биологиялық, әлеуметтік-гигиеналық, медико- ұйымдастырушылық) бедеулік отбасындағы негізгі статистикалық көрсеткіштерге әсері оларды түзету мен жақсартуына бағытталған, яғни, қазіргі кезде өзекті болып отыр.Біріншілік бедеулікті шақыратын себептерге ЖЖАБА және нейроэндокринді бұзылыстарды жатқызуға болады. Екіншілік бедеуліктің себептері, көбінесе, жасанды түсік және еріксіз түсіктер, әсіресе, асқынумен өтетін, сонымен қатар жатырдан тыс жүктілік жатады.
Соңғы он жылдықта гинекологиялық клиникаларда лапароскопия және гистероскопия кең түрде ендірілді мен жүзеге асырылды. Осы технологияның арқасында бедеулікпен ауыратындардың 40-45%-да анықталатын сыртқы және ішкі эндометрозды (аденомиоза) диагностикалау мен микрохирургиялық емдеу мүмкін болып отыр. Ғалымдар назарларын аз зерттелген клиникалық тәжірибедегі бедеуліктің иммунды, психогенді және идиопатиялық түрлеріне аударып отыр. Дж.Иленкердің зерттеулері көрсеткендей гипофиз АКТТ секрециясының күшеюі және норадреналин және адреналин деңгейінің жоғарлауына алып келетін, бүйрек үсті қыртыс қызметімен симпатикалық жүйке жүйесінің қызметінің күшеюі есебінен болатын күйзелістің әсерінен түсініксіз бедеуліктің шығуында белгілі рөл атқарады.
Сонымен, әртүрлі зерттеулерді терең қарастыра келе және статистикалық мәліметтерге сүйене келе қазіргі уақытта бедеуліктің себептерін, таралуын, емдеуін және т.б. мәселелерін әлі де зерттеу және шешу жолдарын жетілдіру керек екендігі айқын.
ӘДЕБИЕТТЕР
- Каюпова Н.А., Нукушева С.Г. //Концепция охраны репродуктивного здоровья населения Республики Казахстан-Астана, 2002-С.148-149.
- Михалевич С.И. Преодоление бесплодия. //Клиника, диагностика, лечение. -Мн.: Беларуская навука, 2002. - 191 с.
- Менгильбекова Ж.Н. //Оценка состояния клинико-организационных форм повышения качества специализированной помощи женщинам, страдающим бесплодием//Сборник материалов международной конференций молодых ученых, магистров и докторантов. Вестник ЮКГФА.Республиканский научный журнал.№ 4. 2014. С.18-20.
- Малевич К.И., Михалевич СИ., Современные аспекты бесплодного брака //Репродуктивная функция женщин Беларуси в современных экологических условиях: 6 съезд акушеров-гинекологов и неонатологов Республики Беларусь: Сб. науч. раб.: В 2 т. - Мн., 1997. - Т. 1 - С. 330 - 336.
- http://alashainasy.kz/society//
- Стародубов В.И., О необходимости финансирования федеральной целевой программы «Планирование семьи» / В.И. Стародубов // Планирование семьи. 1998. - № 4. - С. 4-5.
- Стародубов В.И., Проблемы сельского здравоохранения. Вып. 1 / В.И. Стародубов. М., 2002. - 92 с.
- Стародубов В.И., Актуальные вопросы организации здравоохранения и ОМС в современных социально-экономических условиях / В.И. Стародубов, A.M. Таранов, B.JI. Гончаренко и др. М., 1999. - 310 с.
- Суслопаров JI.A., Течение беременности, родов и послеродового периода у юных женщин / JI.A. Суслопаров, Е.А. Островская, H.A. Татарова, Т.А. Дудниченко // Журнал акушерства и женских болезней. СПб., 1998. — № 3-4.1. C. 65-68.
- Таенкова И.Ю., Планирование семьи в сохранении репродуктивного здоровья подростков / И.Ю. Таенкова // Репродуктивное здоровье женщин и его роль в перинатологии: сб. науч. тр. Хабаровск, 1994. — С. 85-87.
- Трубина Т.Б., Медицинский аборт в первом и втором триместре у пациенток ювенильного возраста / Т.Б. Трубина // Молодые ученые -практическому здравоохранению: сб. науч. трудов. Уфа, 1996. - С. 97-100.