Солтүстік қазақстан облысы қызылжар ауданы топырақ сапалық қасиеттерінің ерекшеліктері

Топырак Солтүстік Қазақстан облысының нсгізгі табиғи байлығы. оның негізінде ауыл шаруашылығы өндірісі дамыған. Экологиялық мәсслснің бірі қарашірік қүрамының қысқаруы, яғни заттардың биологиялық айналымдарының бұзылуынан туындаған топырақтың табиғи қүнарлылығының кемуі болып табылады. Тың жерлерді игеру жылдары және кейінгі уақытта ең жаксы құнарлы жерлер жыртылған ғана емес. сонымен қатар аз өнімді жерлсрдің көптеген аймақтары да ұшырады.

Жүмыста Солтүстік Қазакстан облысы Қызылжар ауданының жекелеген ауылдық округтерінің егістік жерлерінің жай-күйі. атап айтқанда топырақтың сапалық қасиеттері (механикалық құрамы, қышқылдығы, гумус қабатының биіктігі) қарастырылады. Солтүстік Қазақстан облысы Қызылжар ауданының бес ауылдық округ аумағында егістік жсрлсрдің үлгілері іріктелді. Топырақтың физикалық- химиялық қасиеттері топырак жамылғысының жай-күйін айқын көрсетіп, олардың құнарлылығын анықтайды.

Зертгеу нәтижелері Қызылжар ауданының көптсгсн ауылдық округтерінің егістік жерлері барлық дақылдарды өсіру үшін қолайлы екенін. топырақты арнайы жақсартуды қажет етпейтінін көрсетгі, бірақ қүнарлылығын сақтау үшін органикалық тыңайтқыштарды жеткілікті мөлшерде енгізу қажет екенің көресетгі. Топырактың қышқылдығы негізінен бейтарап. бұл өсімдіктердің нейтрофильді санатына сәйкес келеді. Зерттеу мақсатты түрдс мелиоративтік іс-шараларды жүзеге асыруға және аудан аумағындағы топыракты пайдалануға мүмкіндік береді.

Kipicne

Топырақ Солтүстік Қазақстан облысының негізгі табиғи байлығы, оның негізінде ауыл шаруашылығы өндірісі дамыған. Аумақтың белсенді ауылшаруашылық дамуы топырақ сапасының нашарлауына әкеледі. Топырақтың қасиеттері құнарлықта маңызды рөл атқарады. Кез-келген аймақтың экономикалық әл-ауқатын қалыптастырудағы топырақ жамылғысының рөлі ғана емес, сонымен қатар халықтың денсаулығын қалыптастырудағы рөлі де асыра бағалау мүмкін емес. Топырақтың құнарлылығын дефляция және су эрозиясы, топырақ қорғау орман екпелерінің жетіспеушілігі мен біркелкі бөлінбеуі, өңдеудің агротехникалық топырақ қорғау тәсілдерінің бүзылуы, мономәдениеттің Үстемдігі, топырақтың ластануы, ауыр ауыл шаруашылығы техникасының механикалық әсері және басқалар есебінен жояды [1].

Топырақтың тозуының барлық процестерінен дегумификация процестері аса өзекті болып табылады, яғни гумус құрамының қысқаруы, бүл заттардың биологиялық айналымдарының бұзылуынан болған топырақтың табиғи құнарлылығының азаюына әкеледі [2]. Әдетте, топырақтың жоғары қышқылдығы өсімдіктердің өсуі мен дамуын тежейді. Сондай-ақ қышқыл топырақта ауру тудыратын бактериялар, микроорганизмдер мен зиянкестер тез және белсенді түрде көбейеді, ал топыраққа енгізілетін тыңайтқыштар ыдырамайды. Бұл топырақта теңгерімсіздікке әкеледі. Топырақтың қолайсыз механикалық құрамы, ондағы қоректік заттардың жетіспеушілігі топырақтың тұрақты қарашірікпен байуын қамтамасыз ететін әртүрлі топырақ организмдеріне дамуына мүмкіндік бермейді. Топырақтағы қарашірік мөлшерінің төмендеуі топырақтың жалпы минералдануына және тиісінше топырақ сапасының төмендеуіне әкеледі.

Ауыл шаруашылығы жэне басқа да дақылдарды өсіру үшін топырақты дұрыс өңдеу, пайдалану, сондай-ақ табиғатты қорғау талаптарын сақтай отырып, ауыл шаруашылығы техникасын тиімді пайдалану үшін топырақтың құнарлылыққа эсер ететін қасиеттері мен сипаттамаларын білу керек, яғни өнімділігін арттыру.

Топырақтың қоректік қасиеттері көп жағдайда оның қатты құрамдас бөлігінің минералогиялық құрамына, яғни осы жерде топырақ түзілген бастапқы тау жыныстарына, сондай-ақ онда ыдыраған органика - бүрын пайда болған өсімдіктер мен өлген жануарлардың қалдықтары санына байланысты. Бұл екі фактор да аймақтағы табиғи-климаттық жағдайларға тікелей байланысты [3].

Мақсат: Солтүстік Қазақстан облысы Қызылжар ауданы топырақ сапалық қасиеттерінің ерекшеліктері анықтау.

Талдау обьектісі. Қызылжар ауданының жеке ауылдық округтарындағы егістік жерлерден іріктелген топырақ үлгілері болды. Ауданның эр түрлі жеке ауылдық округтарынан барлығы 5 үлгі алынды.

Сынама алу жэне үлгілерді физика-химиялық талдауға дайындау. Топырақ үлгілерін іріктеуді жазғы кезеңде жүргізілді.Егістік жердегі топырақ 15-25 см ортанғы қабаттан 1 м‘ жағы бар кішкене үлгілерін іріктеу үшін конверт эдісі қолданылды.Іріктеу үшін анықталатын компоненттерге топырақты талдау эдістемесі бойынша жүргізілді.

Өзекті (белсенді) кышқылОыгы - топырақ ерітіндісінің қышқылдығы. Мұндай қышқылдықты топырақтан су copy кезінде анықтайды. Өзекті қышқылдық өсімдік тамырларына жэне топырақ микроорганизмдеріне тікелей эсер етеді.

Өзекті цышқылдықты анътқтау. Белсенді қышқылдықты сулы топырақ copy кезінде анықтайды. Ол үшін 2 г топырақты пробиркаға немесе колбаға салып, 10 мл дистилденген су қосу қажет; алынған 1:5 суспензияны жақсылап шайқап, тұнбаны тұндыру керек; отырғызу сұйықтығына индикаторлық қағаздың жолағын қосып, оның түсін түсті кестемен салыстыра отырып, топырақтың pH шамасы туралы қорытынды жасау керек. Сонымен қатар, pH Алямовский аспабының көмегімен өлшеуге болады: 3 мл топырақтық соруға эмбебап индикатордың 2-3 тамшысын қосып, шкаламен салыстыруға болады [4].

Соңғы жағдайда қышқылдық сорғыштарда да, топырақтың суспензиясында да өлшенуі мүмкін (алдын ала сүзусіз).

1-Кестеде Солтүстік Қазақстан облысы Қызылжар ауданының 5 округіндегі индикатор ерітіндісі бойынша қышқылдықтың pH деректері келтірілген.

1. Кесте Қызылжар ауданының жеке ауылдық округтарының егістік жерлердегі
   топырақтағы pH қышқылдық нэтижелері

1-Кестені талдай отырып, келесі заңдылықтарды анықтауға болады: Қызылжар округтерінің топырақ қышқылдығы негізінен бейтарап, бұл өсімдіктердің нейтрофильді санаты үшін қолайлы болып табылады. Бугров, Виноградов және Якорь округінде топырақ әлсіз қышқылды болып келеді, бұл топырақ қышқылдығы әлсіз ацидофильді және шамамен нейтральді дәреже жатады. Бескөл округі орташа қышқылды болып келеді, өсімдіктер тобынан ацидофиль нейтральды және нейтраль базифильді дәреже тобы жатады. Ал ең қышқылы жоғары дәрежеге Новоалександров округі базифильді тобына жатады.

Сондай-ақ, топырақтағы қышқылдық өсірілетін дақылдарға сәйкес екенін атап өткім келеді. Себебі, өсімдіктерде топырақтың қышқылдығы сәйкес келмеген кезде қоректендірудің қалыпты процесі бүзылады және кейбір пайдалы заттар мен қосылыстар сіңірілмейді немесе өте нашар сіңіріледі, нәтижесінде олар баяу өсіп, ауырады.

Тонырақтыц механикалъщ қүрамы.Erep жоғарғы, құнарлы қабатты қарастырсақ, онда біз минералдық бөлшектерді, өсімдіктер мен жануарлардың өлі органикалық заттарын, оның ішінде детрит деп аталатын әртүрлі ыдырау сатыларында тіршілік ету қалдықтарын және күрделі тағамдық тізбекті қалыптастыратын әртүрлі тірі ағзаларды табамыз.

Топырақтың механикалық құрамы көбінесе топырақтың сіңу қабілетін және онда ерітілген қоректік заттармен ылғалды ұстап тұруды, топырақтың өңдеуін және оның оттегімен қанығу дәрежесін анықтайды. Топырақ құрайтын бөлшектер қүмға (D = 2- 0,05 мм), шаңға (D = 0,05-0,002 мм) және сазға (D <0,002 мм) бөлінеді. Кейбір топырақтар таза қүм, саз немесе шаң болып табылады, бірақ әдетте бүл бөлшектердің қоспалары кездеседі.

Олардың шамамен арақатынасын анықтауға болады, топырақтың аз мөлшерін суы бар мөлдір ыдысқа салуға болады. Cy түбіне шайқағаннан кейін қүм, шаң, содан кейін саз тез өседі. Қүм және саз қасиеттері бойынша (шамамен 40% құм, 40% шаң және 20% саз) аралық механикалық құрам ең жақсы болып саналады.

Топырақтың механикалық құрамы бойынша төрт негізгі топқа бөлінеді: саз, саздақ, қүмдақ және қүм. Ең құнарлы деп саздақ топырақ саналады. Анықтау топырақ түрі сіздің учаскеде, келесі сипаттамаларға байланысты. Құрғақ күйдегі сазды топырақ (40%-дан астам саз) қатты ыдырайтын түйіршіктер, ал оларды сүрткен кезде біртекті үнтақ (үнтақ) болып табылады. Ылғалды күйде домалату кезінде ұзын жіңішке бау (1- 1,5 мм дейін) алуға болады, ол сынусыз сақинаға оралады. Құрғақ күйдегі сазды топырақ ірі және қатты үнтақ болып табылады. Ылғалды жағдайда топырақ қалың бауға оралады, ол оны сақина жеке бөліктерге қосқан кезде сындырады. Саз неғүрлым көп болса, соғұрлым сым сияқты икемді. Құмдақ топырақтар ылғалды күйінде бауға домаламайды, бірақ мықты емес шар тәріздес болып қалыптасады. Құм топырағы (85- 100% құм) құрғақ күйінде сусымалы, тек қатты ылғалданған жағдайда ғана олардан шар жасауға болады [5].

2-Кестеде Қызылжар ауданының 5 округіндегі түқымдардың механикалық құрамы бойынша деректер келтірілген.

1. Кесте Қызылжар ауданының жеке ауылдық округтарының егістік жерлердегі
   топырақтағы механикалық құрамы нәтижелері

Топырақтың механикалық құрамы бойынша саздақ, бүл барлық дақылдарды өсіру үшін ең қолайлы. Су-ауа режимі оңтайлы: суды жақсы ұстайды, онда ауа жеткілікті, бұл өсімдіктерге қоректік элементтер беретін микроорганизмдердің жақсы қызметін қамтамасыз етеді.

Саздақ топырақта өсімдіктердің қоректік элементтерді біркелкі тұтынуын қамтамасыз ететін тамырлар жақсы бөлінеді. Бұл топырақты арнайы жақсартуды қажет етпейді, қоректік заттардың жеткілікті мөлшерін енгізу қажет.

Механикалық құрамы жағынан ең оңтайлы топырақ болып саздақ және жеңіл саздақ болып келеді. Оларға Бескөл, Бугров және Якорь округтары кіреді. Жеңіл топырақтың еспесі бөлшектенген болып келсе, ал саздақ топырақтың еспесі бүтін болып келеді. Механикалық құрамы нашарлау ол Виноградов және Новоалександров окрутеріндегі топырақ түрі ауыр саздақ. Топырақ еспесі бөлшектенген болып келеді.

Қарашірік қабатының қалындығы өсімдік өсуінде маңызды рөл атқаратын қабат. Оның қалыптасуы әдетте жануар және өсімдік қалдықтарының жалпылап айтқанда органикалық қалдықтардан физика-химиялық және топырақтағы тірі ағзалардың өңдеу кезінде қалыптасатын қабат.

Кесте Қызылжар ауданының жеке ауылдық округтарының егістік жерлердегі A қабатының орташа және жоғары қалыңдығының нәтижелері

Топырақ A қабаты ең жоғары көрсеткіші бойынша 3 Кестеде көрсетілген, Бескөл округында 66 см қалындығымен алда, ең томен Якорь округі 42 см артта, орташа мәні 54 см. Ал A қабатының орташа мәні ең жоғары болып Новоалександров 47 см, ең томен орташа мәні Бугров 32 см. Орташа қалыңдығы 40 см. Жалпылап айтқанда A қабатының орташа қалындығы жыл сайын өзгеруде, оның басты себептері агро жүмыс болып келеді.

Қызылжар ауданының қара топырағы орманды дала және дала аймағында орналасқан, сілтілі, кәдімгі қара топырақ және сүр орманды топырақ кездеседі.

Қарашірік мөлшері төмендеген сайын, топырақ құнарлығы да төмендейді. Топырақ тың игеру жылдарынан бастап сапасы шамамен 50% төмендеді.

Зерттеу нәтижелері бойынша келесі агромелиоративтік іс-шараларды жүргізу ұсынылады:

Әр жыл сайын жоғалған қарашірік мөлшерін органикалық тыңайтқыштар арқылы қалпына келтіру қажет. СҚО бойынша 10 көлдең астам сапропель және торф - сапропель бар. Қызылжар ауданына қол жетімді әрі экономикалық жағынан тиімді тыңайтқыштардың түрі осы сапропель болып табылады. Сонымен қатар шіріген көңмен немесе үсақталған сабанмен егістік жерінің үстін жаю қажет.

Өсімдіктерді агротехникалық әдісімен өсіру, яғни эр жыл сайын егістік жерінде әр түрлі мәдениеттегі өсімдіктерді ауыстырып отырғызу. Егістік жердегі жыртылған жерді бір жылға қалдыру.

Жасыл тыңайтқыштар - бүл өсімдіктер басқа тыңайтқыштардың әсерін тездетеді және микробиологиялық процесстерді тездеті. Бөрібүршақ, түйе жоңышқа, жоңышқа, ақ қыша, қара бидай және қарақүмық жармасы сияқты өсімдіктер қарашірік мөлшерін арттыруда жақсы тыңайтқыштар болып табылады.

Осы шараларды қолдану барысында егістік жерлердегі топырақ қарашіріндісі, ауыл шаруашылық дақылдарының өнімділігі ұлғайтылады және республиканың азық- түлік қауіпсіздігі нығайтылып арттырылады.

Қорытынды

Қызылжар ауданының жекелеген округтерінің аумағында топырақтың физика- химиялық қасиеттерін зерттеу кезінде физика-химиялық әдіс қолданылды. Зерттеу нәтижесінде Қызылжар ауданының жекелеген ауылдық округтерінің егістік жерлерінің топырағы сапалы қасиеттердің жай-күйі берілді. Бұл егістік жерлерді ұтымсыз пайдалану топырақтың қасиеттерінің нашарлауына әкеп соқтырады.

Зерттеу нәтижелері Қызылжар ауданының көптеген ауылдық округтерінің егістік жерлері барлық дақылдарды өсіру үшін қолайлы екенін, топырақты арнайы жақсартуды қажет етпейтінін көрсетті, бірақ құнарлылығын сақтау үшін органикалық тыңайтқыштарды жеткілікті мөлшерде енгізу қажет екенің көресетті. Топырақтың қышқылдығы негізінен бейтарап, бүл өсімдіктердің нейтрофильді санатына сәйкес келеді.

Осылайша, егістік алқаптарындағы топырақтың белгіленген өзгерістері өңдеу, жинау жүйесін жетілдіруді, сондай-ақ топырақтың сапалық қасиеттерін арттыру іс- шараларын талап етеді. Зерттеу мақсатты түрде мелиоративтік іс-шараларды жүзеге асыруға және аудан аумағындағы топырақты пайдалануға мүмкіндік береді.

Әдебиет:

1. Минеев В.Г, Ремпе Е.Х. Агрохимия, биология и экология почвы. - M.: Росагропромиздат, 1990. - 206 с.
2. Кочуров, Б.И. География экологических ситуаций (Экодиагностика территории) / Б.И. Кочуров. -M.: ИГРАН, 1997.
3. Израэль Ю.А. Экология и контроль состояния природной среды. - M., 1984. - 208 с.
4. Зырин Н.Р., Орлов Д.С. Физико-химические методы исследования почв. - M.: МГУ, 1964. - 348 с.
5. Минеев В.Г, Ремпе Е.Х. Агрохимия, биология и экология почвы. - M.: Росагропромиздат, 1990. - 206 с.