Аңдатпа
Жал есебін ұйымдастыруда жал қатынастарының дамуына сәйкес есепке алу тәртібін меңгеру және жал объектілерін нақты білу үлкен роль атқарады. Негізгі құралдарды жалға алу бүгінгі күні де өз маңыздылығын жойған жоқ.
Жалдық бизнестің кең көлемді дамуы қазақсган үшін инвестициялық үрдісті белсендірудің ең маңызды бағыттарының бірі, сондай-ақ өндірістің техникалық қайта қарулануына және экономиканы құрылымдық қайта құруына маңызды түрткі бола алады. Ол онда қатысушы конрагенттерге біршама артықшылықтар беріп, ғылыми - техникалық прогресстің дамуына ынталандырады [1,88п].
Жалдау - бұл кәсіпорындар мен өзге мүліктік кешендер арасындағы шартқа негізделген түрде жерді, өзге табиғи ресурстарды және жалгердің шаруашылық немесе өзге қызметті өз бетінше жүзеге асыруына қажетті мүліктерді мерзімді, қайтарымды түрде пайдалануы. Жалдау нәтижесінде жалға беруші мен жалгер арасында жалдау шартына негізделген қатынастар пай да болады.
Жалға беруші - жалдау шарты мүлікті жалға беретін меншік иесі. Мүлікті жалға беруге меншік иесі өкілеттік берген органдар мен ұйымдар, сондай-ақ заңды және жеке тұлғалар жалға беруші бола алады.
Жалгер - бұл жалдау шарты бойыша мүлікті жалға алатын заңды немесе жеке тұлға. Занды және жеке тұлғалар, біріккен кәсіпорындар, шетелдік заңды тұлғалар, халықаралық ұйымдар мен бірлестіктер жалгер болуы мүмкін.
Жалдау шарты - бұл тараптардың еркінділігі мен толық тең құқықтыльғы негізінде жасалатын жалдау шартының талаптарына сай мүлікті жалға беру туралы жалгер мен жалға беруші арасындағы келісім. Мүлікті жалға беру меншікті беруге әкеліп соқтырмайды.
Жалдау жөніндегі келісім шарт екі жақты жасалған мәміле болып табылады, сол бойынша тараптардың құқықтары мен міндеттері анықталады. Азаматтық заң талаптары бойынша жалдау келісім шарттары ақылы болып саналады. Жалға беруші (азаматтық заң бойынша-наймға беруші), мүлікті келісім шартта көрсетілген тәртіппен, белгіленген мерзімге ақылы түрде пайдалануға береді. Erep келісім шартта олар анықталмаған болса, әдетте, бір тектес мүліктерді жалдау кезіндегі шарттарды салыстырмалы түрде негіз етіп алады.
Жалдау туралы мәмілелер қаржылық шаруашылық операцияларының ішіндегі ең кең тараған келісім түрі болып саналады. Жалдау келісім шарттарын жеке тұлғалар да, заңды тұлғалар жасауға құқылы.
Жалдауға байланысты қарым қатынастарды реттейтін басты заңды құжат ҚР Азаматтық кодексі (Жалпы бөлім), оның 29 тарауы (қосымшасын қара) толықтай мүліктерді жалдауға байланысты туындайтын сұрақтарға арналған. Сонымен бірге ҚР Азаматтық кодексінің (Жалпы бөлім) 22-24 тарауларына да көңіл аудару қажет, онда келісім шарт жасаудың жалпы ережелері қарасгырылады. Қаржылық жалдауға (лизинг) қатысты қарым қатынастар ҚР «Қаржылық лизинг туралы» Заңымен (05.07.2000 №78-) және басқа да нормативтік құжаттармен реттеледі.
Келісім шартты жасаушы тараптар арендаға алушы (арендатор) және арендаға беруші болып екіге бөлінеді. Арендатор келісілген мөлшерде төленген ақымен мүлікті уақытша пайдалану үшін өз меншігіне алады, арендаға беруші ол мүлікті арендаторға беруді міндетіне алады.
Мүлікті жалға беру мүлікті басқару құқығын бөлісу болып табылады. Соған сәйкес, мүлікті жалға беру құқығын ең алдымен оның меншік иесінің құқығы болып саналады. Арендаға беруші ретінде, заң талаптарына сәйкес өкілеттілігі бар меншік иесінің өкілі де қатыса алады. Мысалы, соған сәйкес келісім шарт бойынша меншік иесінің заңды өкілі мүлікті жалға бере алады.
Заң талаптары бойынша ерекше жағдайларда, келісім шарт бойынша арендаға беруші ретінде тек қана мамандандырылған мекемелердің қатысуы мүмкін. Мысалы, келісім шарт бойынша прокатқа мүлік беретін жалға беруші ретінде, тек қана тұрақты түрде кәсіпкерлікпен айналысатын тұлғалардың ғана құқысы бар.
Жасалған келісім шарттың талаптарын орындамаған тараптар, заңды түрде жауапкер болатынын ескерте кетейік.
Жалгерлікке беру - актив меншіктенушісінің (жалгер) келесі жаққа (жалға алушыға) уақыттың белгілі бір мерзіміне, ақыға активтерін пайдалануға айрықша құқық беру жөніндегі жасаған келісім шарты[2, 146 п].
Жалға алушының басты міндеттемесі болып жалға алу ақысын мерзімді, әдетте ақы ай сайын немесе тоқсан бойынша, сондай-ақ авансылап төлеп тұру саналады. Жалгерлікке беру келісімі активтерді сол жұмыс күйінде кім ұстайтынын анықтайды.
Жалгерлікке беру келісім шарты екі жақты мәміле болып саналады және онда екі жақтың өзара құқықтары мен міндеттері анықталады.
Азаматтық заңнамаға сәйкес жалгерлікке беру келісім шарты өтеулі саналады. Жалгерлікке беруші (азаматтық заңнама бойынша - жалға беруш і) мүлікті келісім шартта көрсетілген тәртіпте, пайдаланғандығы үшін төлем шарттарымен, белгілі мерзімге және үлгіде береді. Erep келісім шартта олар анықталмаған болса, салыстырмалы жағдайларда осы секілді мүліктерді жалға бергенде қолданылатын тәртіп, мерзім мен үлгі бар деп саналады.
Жалгерлікке беру мәмілелері басқа қаржылық-шаруашылық операциялар арасында кең таралған болып саналады. Бұндай жағдайларда жалгерлік қатынасгардың жақтары болып жеке тұлғалар секілді заңды тұлғалар да болуы мүмкін.
Жалгерлік қатынастарды реттейтін негізгі заңды құжат ҚР Азаматтық кодексі (Жалпы бөлім). Сондай-ақ, ҚР Азаматтық кодексінің (Жалпы бөлім) келісім шарт жөнінде жалпы ережелері қарастырылатын 22-24 тарауларының ережелерін ескерген жөн. Қаражаттық (лизингілік) жалгерлік жақтарының арақатынасы «Қаражаттық лизинг жөніндегі» ҚР Заңы мен басқа да нормативтік құжаттармен реттеледі[3].
Жалгерлік операциялардың салық салу және бухгалтерлік есебі азаматтық заңнама ережелерімен байланысты, өйткені жалгерлік келісім шарт жақтарының қатынастары азаматтық-құқықтық принциптерге негізделеді. ҚР Салық кодексінің 10 бабына сәйкес Қазақстан Республикасындағы азаматтық заңнама түсінігі егер Салық кодексінде басқаша қарастырылмаған болса, азаматтық заңнамадағы мәнінде қолданылады.
Жалгерлік келісім шарт қатысушылары болып жалгер мен жалға беруші саналады. Жалгер мүлікті сәйкес ақыға, уақытша иеленуге және пайдалануға алады, жалға беруші береді немесе осы мүлікті жалгерге беруге міндеттенеді.
Жеке тұлғаларға қарағанда заңды тұлғаның қызмет мақсаттарына сәйкес азаматтық құқығы болуы мүмкін және осыған сәйкес міндеттерді мемлекеттік тіркеуден өткеннен, яғни құрылғаннан бастап атқарады. Заңды тұлғаның құқыққа қабілеттілігі оның қызметі аяқталған кезден немесе таратылған сәттен тоқтатылады.
Мүлікті жалға беруге тапсыру мүлікті иелену құқығын іске асыру болып табылады. Сондықтан, мүлікті жалға беруге тапсыру құқығы ең алдымен мүлік иесіне тиісті. Сол секілді жалға беруші ретінде заңмен немесе мүлік иесімен өкілеттелген адамдар, мысалы табыстау келісім шарты бойынша сенімгер әрекет ете алады.
Заң кейбір жағдайларда жалгерлік келісім шарты бойынша жалға беруші ретінде тек мамандандырылған мекемені қарастырады. Мысалы, жалға беру келісім шарты бойынша ұдайы кәсіпкерлік қызметі ретінде мүлікті жалға беруді жүзеге асыратын мекеме болып табылады. Жалгерлік келісім шартын жасау талаптарын сақтамау екі жаққа да қолайсыз салдар тудыруы мүмкін.
Жалгерлік келісім шарты мерзімінің өтуі бойынша жаңа мерзімге жалгерлік келісім шартын жасау жөніндегі тілегін жалға беруші тарапынан қарсылық болмаса, жалға берушіге хабарламай жасай беруіне болады. Бұндай жағдайда келісім шарт сол шарттармен белгісіз мерзімге жаңартылған болып саналады.
Басқаша айтқанда, кез келген уақытта екі тарап та хабарлау мерзімін сақтай отырып келісім шартты тоқтатуды талап ете алады. Жалгерлік ақша қаражаты мәселесін шешуге мүмкіндік береді, өйткені жалға берілген актив құнының 100% дейінгі қаржыландыруына қол жетеді. Әдетте банкілік несиелер актитің 80% құнымен шектеледі. Сондай-ақ, көптеген банкілік несиелерге құбылмалы пайыздық мөлшерлемелер тән болған кезде жалгерлік кезінде тіркелген пайыздық мөлшерлеме жөнінде келісуге болады [4, 214 п].
Операциялық жалгерлік жалға берушіге қарыздық шектеме бар кезде баланстық есеп беруден тыс қаржыландыруға қол жеткізуге мүмкіндік береді.
Ұзақ мерзімде тапсырыспен дайындап, қатарға қосуы ұзаққа созылатын кейбір жабдықтар жағдайында пайдалануға дайын жабдықтарды жалға алу пайдалы болуы мүмкін.
Пайдалануда ұдайы ұстауы тиімсіз активтерді иелену мәселесінен жалға алу құтқарады.
Активтерді жалға алу қысқа мерзімде жалға алушыны жаңа өнім мен жоғары технологиялық жабдықтардың ескіруінен «қорғайды».
Жалгерлік жеделдетілген амортизацияға байланысты табыс салығын төлегенде, пайыздардан шығыстар бойынша, және кейбір кездерде инвестицияларға салықгық шегерімдер жасаған кезде артықшылықтар беруі мүмкін [5, 99 п].
Жалға берушіге келетін болсақ, өндіріс жабдықтарының өндірушілері, дилерлер мен дистрибьютерлер жалға беруді өткізуді ұлғайту үшін пайдаланады. Несиелік институттар мен коммерциялық жалға берушілер үшін жалға беру қаражаттық қызметтің қосымша «өндірістік желісі» болып табылады.
Артықшылықтарынан басқа жалгерліктің кемшілік жақтары да бар. Жалға берілген активтердің 100%-дық қаржыландыруы көтеріңкі пайыздық төлемді білдіреді [6, 466].
Мерзімдік жалгерлік кезінде жабдықтың керек кезінде табылатындығына кепілдік жоқ. Одан басқа шектік жалгерлікке пайыздық мөлшерлемелер орнатылуы мүмкін.
Қысқа мерзімге жалға алу жабдықтың ескіруінен сақтауы мүмкін, бірақ қысқа мерзімдегі жалға алу ұзақ мерзімге жалға алу бағасынан асып түсуі мүмкін (жалға беруші ескіру қаупіне өтемақы алады).
Жалгерлік нысаны болып тұтынылмайтын заттар түріндегі мүлік табылады. Тұтынылмайтын мүліктердің қатарына пайдалану барысында өзінің натуралдық қасиетін жоймайтын заттар жатады. Жалға беру нысандарына бұндай талап жалға беру мерзімі өткен соң жалға алынған зат жалға берушіге сол күйінде қайтарылуы тиістігімен түсіндіріледі.
Бұл жерде жалға беру нысаны болып: жер телімдері, жекеленген табиғат аясы, кәсіпорындар мен басқа да мүліктік комплекстер; ғимараттар, құрылымдар, тұрғын және тұрғын емес үйлер; жабдықтар, көлік құралдары; құрал-жаблықтар, құралдар мен басқа да тұтынылмайтын заттар саналуы мүмкін.
Ұзақ мерзімдік жалгерлік кезінде пайыздық мөлшерлеме көтерілсе, беркітілген мөлшерлеме жалға беруші-несиегерді шығын қаупіне тұралауы мүмкін. Заңмен келісілген жағдайларда кейбір нысандарға қатысты белгілі келісім шарттармен жалға берілуі мүмкін жағдайлары қарастырылған арнайы талаптар орнатылады. Мысалы, жалға беру келісім шарты бойынша жалға алушыға тек жылжитын мүлік табысталуы мүмкін.
Жылжымайтын мүлік нысандары прокат заты бола алмайды. Мүлікті жалға бере отырып, екі жақ жалға беру мерзімі өткеннен соң жалға берушіге сол мүлік қайтарылып берілуі тиіс деп келіседі. Сондықган, мысалы өндірісте пайдалануға немесе одан әрі сатуға бағытталған өндірістік-техникалық бағыттағы тауар не болмаса материал жалға беру нысаны болып саналмайды [6, 46 п].
Осыған байланысты жалға беру келісім шартын жасағанда екі жақ жалға беру нысаны жөнінде жалға берушіге мүлікті кері қайтарып берілетіндігін анықтайтындай толық мағлұмат жасауы керек. Erep ондай дерек болмаса, жалға беру келісім шарты жасалмаған болып саналады.
Жалға берілетін объектілерге пайдаланып кетуге мүмкін емес мүліктер жатады.
Пайдаланып кетуге мүмкін емес мүліктерге пайдалану кезінде өзінің натуралдық қасиеттерін жоғалтпайтын мүліктер жатады. Ондай талаптың қойылатын себебі, жалға берілу мерзімі аяқталғаннан кейін, жалға берілген мүлік жалға берушіге қаз-қалпында қайтарылып берілуге тиіс [7, 146 п].
Ондай объектілердің қатарына: жер учаскілері; ерекшелінген табиғи объектілер; кәсіпорын және басқа да мүліктік кешендер; ғимараттар; құрылғылар; адам тұрмайтын үй жайлары; жабдықтар; көлік құралдары; инвентарьлар, аспаптар және басқа да заттар жатады.
Заң талаптарына сай кейбір жалға берілетін мүліктер бойынша жасалған келісім шарттарда, әрбір объекті бойынша ерекше жағдайлар қарастырылады. Мысалы, прокатқа беру келісім шарты бойынша, арендатордың пайдалануына тек қана қозғалмалы мүліктер беріледі. Жылжымайтын мүліктерге жататын объектілер прокатқа берілмейді.
Халықаралық практикада жалдаудың үш түрі бар:
- Ұзақ мерзімді жал (лизинг) - бұл мүлікті 3 жылдан артық мерзімге жалдау. Ұзақ мерзімді лизинг жай және қаржылық (қаржыландырылатын) болып бөлінеді.
Жай лизинг - жалдау шартының мерзімі аяқталған бойда мүліктін жалға берушіге қайтарылуын көздейді.
Қаржылық (қаржыландырылатын) лизинг - жалды ұзақ мерзімге несиелендірудің нысаны[8, 14 п].
Қазақстан Республикасыньң шаруашылық практикасында жай лизинг кеңінен таралған.
- Орташа мерзімді жал (хайринг) - бұл жалгердің мүлікке меншік құқығынсыз 1 жылдан 3 жылға дейінгі мүлікті жалдауы.
- Қысқа мерзімді жал (рейтинг, чартер) - мүлікті жалгердің кейінгі сатып алу құқығынсыз жалдау, жалдау мерзімі 1 жылға дейін созылады.
Рейтинг бойынша жалдау ақысы лизингке қарағанда төмендеу.
Чартер әдетте рейсті, кезекті бірнеше рейсті, белгілі бір мерзімге (тайм-чартер) жалдауға жасалады (ұшақ, кеме). Чартерлер алдын ала немесе шұғыл тәртіппен (промтчартер) және тіпті кейде жедел тиеуге дайындықпен (спорпромт) жасалуы мүмкін.
Прокат. Прокатқа беру туралы келісім шарты бойынша жалға беруші, тұрақты түрде кәсіпкерлікпен айналысушы ретінде, жалға алушыға ақылы түрде уақытша пайдалану және иелік ету үшін жылжымалы мүліктерді беруді міндетіне алады.
Прокатқа беру объектісі ретінде тек қана жылжымалы мүліктер қолданылады [9,211п]. Заңға сәйкес, жылжымайтын мүліктерге жатқызылған ғимараттарды, құрылғыларды, тұрғын үй жайларын, келісім шарт бойынша прокатқа беруге болмайды. ҚР AK 117 бабына сәйкес жылжымайтын мүліктерге жер учаскілері, ғимараттар, құрылғылар, көп жылдық жеміс ағаштары және басқа да жермен тікелей байланысты мүліктер жатады. Келісім шарт бойынша прокатқа берілген мүлік, жалға беру туралы келісім шартында басқаша көрсетілмесе немесе басқаша міндеттемелер болмаса, онда олар тек қана тұтыну мақсатында пайдаланылады.
Прокатқа беру келісім шарты ашық түрде жасалады, сондықтан жалға беруші тұлға, прокатқа берілетін мүлік бар болып тұрған жағдайда, жалға алуға өтініш берген тұлғаға бермеймін деуге құқылы емес, және келісім шарт жасалған кезде талап етушілерді алалауға болмайды. Тәртіп бойынша, жалға беруші ретінде мамандандырылған мекеме қызмет көрсете алады.
Erep мүлікті прокатқа беру келісім шарты бойынша басқаша жағдай қаралмаса, арендатордың мүліктің дұрыс жұмыс істемейтіні жөніндегі өтінішін, арендаға беруші 10 күннің ішінде қарап, ақысыз түрде жөндеп беруге болмаса сол тектес басқа затпен айырбастап беруге міндетті [10, 183п]. Мүліктерді прокатқа беру қызметін көп қолданатын жеке тұлғалар болып табылады. Әдетте прокатқа тұрмыстық қажеттерді өтейтін техникалар ұсынылады: теледидарлар, мұздатқыштар, шаңсорғыштар және т.б. Прокатқа беруші ұйымның есебінде олар негізгі құралдардың есебі жүргізілетін счеттарда есепке алынады. Келісім шарт бойынша прокатқа берілген мүлікті пайдалану ақысы тұрақты сома ретінде белгіленіп, бір мезетте, иболмаса бірнеше рет бөліп төленуі мүмкін. Erep прокатқа алынған мүлік келісілген мерзімнен бұрын кейін қайтарылатын болса, онда оның пайдаланылмаған күндеріне төленген прокат ақысы жалға алушыға қайтарылып беріледі.
Әдебиеттер тізімі:
- Нурсеитов Э. О. Аренда. Алматы, LEM, 2006, 88 б;
- Салина А. П. Принципы бухгалтерского учета. Алматы., Экономикс, 2003, 250;
- Қазақсган Республикасы Азаматтық Кодексі, Юрист, Алматы, 2013; соңғы 27.02.2017 № 49-VI өзгертулерімен;
- В.Л.Назарова, М.С.Жапбарханова Бухгалтерлік есеп. Оқулық - Алматы Алматыкітап баспасы, 2012 ж-624 бет;
- Финансовый учет., ЮСАИД, Оқу құралы., 2003, 245с;
- № 17 Халықаралық қаржылық есеп беру стандарты: «Жал», Оқулық 3-ші басылым.- M.: Фонд развития Бух. Учета, 2003;
- Назарова В. Л. Бухгалтерский учет хозяйствующих субъектов - Алматы, Экономика, 2007, 2486;
- В.А. Горемыкин. Основы технологии лизинговых операций: учебное пособие. -M.: Ось-89, 2000, 60с;
- Радостовец В. К., Радостовец В. В., Шмидт О.Н., Ғабдуллин Т. Г. «Кәсіпорындағы бухгалтерий есеп» - Алматы: 2009, 4306;
- Тасмағанбетов Т.А., Омаров А.Ш., Әлібекова Б.А. және басқалары Қаржы есебі. Алматы: - Дәуір, 2008, 280 б.