Қазақстан республикасында сыртқы сауда айналымындағы валюталық бақылау көрсеткіштерінің үрдістерін талдау

Аңдатпа

Мақалада Қазақстан Республикасының тауар айналымының серпінін және эсер ететін ішкі факторларды талдау елдердің монета рлық биліктері жүргізетін үйлестірілген ақша-кредит саясаты жолымен сыртқы сауда ағындарын басқарудың әлсіз теориялық және практикалық пысықталуын көрсетеді. Өз кезегінде, монетарлық басқару органдарының құралдары ішкі өндірісгің тиімділігі мен бәсекеге қабілеттілігін арттыра отырып, елдің сыртқы сауда динамикасына айтарлықтай ықпал етуге мүмкіндік береді.

Tayap айналымының ағымдағы құрылымы экспорттық ағындардың шикізат тауар нарықтарының конъюнкту расы на жоғары тәуелділігін көздейді, бұл ретте тауарлар импорты сыртқы шоктарға және курстық ауытқуларға азэластикалық болып қалады. Өз кезегінде бұл елдің сыртқы экономикалық қауіпсіздігіне жоғары қауіп төндіреді. Қазақстанның Кеден одағы және ДСҰ сияқты сауда одақтарына кіруі отандық тауар өндірушілер үшін қосымша сынақ болып табылады[1].

Кедендік транзиттің кедендік рәсімін қоспағанда, кедендік рәсімдерге орналастыру кезінде кеден органына тауарлар декларациясы берілуге тиіс.

Тауарлар декларациясы кеден органына үш данада ұсынылады, олардың әрқайсысы былайша бөлінеді:

• бірінші данасы-тауарлар декларацияланатын кеден органында қалады;
• екінші және үшінші даналары-декларантқа қайтарылады. Сонымен бірге тауарларды кедендік аумақтан әкетуді көздейтін кеденді к рәсімге орналасгыру кезінде екінші дана тауарларды жөнелту орнында орналасқан кеден органына ұсынылады.

Қазақсган кеденінің қызмет аймағында жеке тұлғалардың қолма-қол шетел валютасын әкелуін және әкетуін қарастырайық, осы көрсеткіштер бойынша деректер 1-кесгеде келтірілген.

Kecre - 1. 2016-2018 жылдардағы жеке тұлғалардың валютаны өткізуі туралы мәліметтер млрд.

Соларды деректер графикалық 4 суретте бұл айқын көрінбеді басым болуы әкелу үсінде әкетуге және өзін динамикасын ауыстыру қолма-қол ақша.

Әкелу Шығару

136

1-суреттің мәліметтерін талдай отырып, 2018 жылдан бастап шетел валютасын әкелу және әкету санының елеулі азаюымен байланысты үрдісті анықтауға болады. Бірінші кезекте бұл мұнай бағасының теріс конъюнктурасынан туындаған Қазақстан Республикасы валютасының күрт бағамдық ауытқулары мен әлсіреуіне байланысгы (ҚР бюджетіне негізгі кіріс көзі болып табылады).

Кедендік шекара арқылы валюта мен валюталық құндылықтарды өткізетін жеке тұлғалардың валюталық заңнаманы сақтауын бақылау да маңызды фактор болып қала береді. Қазақстан кеденінің қызмет аймағында 2018 жылы валюта жеке тұлғалар тек кеден бекеттері арқылы тасымалданады.

Қазақстан кеденінің 2014-2018 жж.ресімделген тауарларға арналған экспорттық және импорттық декларациялар санын қарастырайық [2].

Өз кезегінде, Атырау кеден і мемлекеттікқ бюджетте табысты толтырудың маңызды әкімшісі болып табылады. 2-кесгеде Атырау кеденінің СЭҚ қатысушылары кедендік төлемдерді төлеуден алынған ақша қаражатын аудару бойынша көрсеткіштерін си патта йтын деректер келтірілген.

Кесте - 2. Атырау кеденінің Қазақстан Республикасының мемлекеттікқ бюджетіне аударылған кеден төлемдерінің динамикасы.

Дерек көзі - ҚР статистикасы, 2018 жыл

2 кестеде ұсынылған деректер бойынша, атап айтқанда абсолюттік ауытқу және өсу қарқыны көрсеткіштері бойынша келесі қорытындылар жасауға болады: талданып отырған кезеңде 2014-2018 жж. Атырау кеденінің мемлекеттікқ бюджетіне аударылған ақша қаражатының көлемі 72% - ға азайды. Импорт бойынша төлемдерге келетін болсақ, 2018 жылы бұл шама 2014 жылмен салыстырғанда 2432,4 млн. тң. төмендеді, экспорт бойынша бұл шама да 188.5 млн. тң. азайды.

2018 жылы Атырау кедені мемлекеттікқ бюджет кірісіне 7 012, 1 млн.теңге аударылды, бұл өткен 2017 жылмен салыстырғанда 1,3% - ға темен. Осы біртіндеп құлдыраудың негізгі себебі жалпы елдің сыртқы сауда айналымына да, Атырау облысының экономикасына да теріс эсер ететін қолайсыз сыртқы саяси жағдай болып табылады. Осыған қарамастан, Атырау кеденінің мемлекеттікқ бюджетіне төлемдерді аудару бойынша жоспарлы тапсырма толық көлемде - 100, 48% орындалды.

2-суретте Атырау кеденінің мемлекеттікқ бюджетке аударылған кедендік төлемдердің серпіні көрсетілген, онда жыл сайын бюджетке түсетін түсімдердің біртіндеп төмендегенін көреміз.

Сурет 2 - Атырау кеденінің Қазақстан Республикасының мемлекетгікқ бюджетіне 2014-2018 жж. аударылған кеден төлемдерінің динамикасы

2014 жылы мемлекеттікқ бюджетке 9 631, 5 млн.теңге, жоспарлы тапсырманың 107% аударылды. Алғаш рет кеден алға жылжыды девятимиллиардный шетелге төлемдерді аударған кезде мемлекеттікқ бюджет. Бұл ретте экспорт пен импорт ұлғайып, еткен жылдың сомасынан шамамен 2 есе асып түсті. Өткен жылдардағыдай Атырау кедені бойынша сыртқы сауда айналымындағы экспорт үлесі импорт үлесінен едәуір асып түседі [3].

2017 жылы мемлекеттік бюджетке 7103,1 млн. теңге аударылды,бұл белгіленген жоспарлы көрсеткіштің 102, 32% құрады. Ал импорт бойынша - 6705,02 млн. теңге., ал экспорт бойынша-397,91 млн. теңге. аударылды.

2018 жылдың 12 айында 7012,1 млн. тң. аударылды. Импорт бойынша - 6612,6 млн. тң., экспорт бойынша-398,5 млн. тң. аударылды.

Ақтау кеден басқармасының деректері бойынша Атырау облысының сыртқы сауда айналымы 2018 жылы 3597,02 АҚШ долларын құрады. Графикалық отобразим бұл суретте 10 жэне импортын жэне экспортын 3- суретте.

ЭКСПОҒТИ ИМПОРТ ДИНАМИКЛСЫ^МЛН ДОЛЛ

Cyрет 3 - Экспорт пен импорт көлемінің серпіні

Бұл өткен жылғы тиісті көрсеткіштен АҚШ долларын құрады, 1,75% - ға төмен. Erep үлеспен айтатын болсақ, 2018 жылы экспорт жалпы айналым 76, 38% құрады. 2018 жылы өңірлік импорт көлемі 849, 71 млн. 2014 жылы импорт көрсеткіші 40,8% - ға артты.

Сонымен қатар, 10-суреттен 2014-2018 жж.сыртқы сауда айналымының көрсеткіштері жылдан жылға төмендегенін көруге болады. Атырау облысының сыртқы сауда айналымы көрсеткіштерінің бұл темендеуі әлемдегі тұрақсыз жағдайға, Қазақстанға қатысты EO және АҚШ елдерінің әртүрлі шектеу шараларын енгізуіне, сондай-ақ Қазақстан Республикасының азық- түлік эмбарго енгізуге байланысты. Осы факторлардың барлығы елдегі сыртқы сауда айналымына қолайсыз эсер етті.

Erep сыртқы саудада Атырау облысының географиялық құрылымын қарайтын болсақ, онда ТМД елдерімен және алыс шетелдермен ынтымақтастық дамуда. 2018 жылдың қорытындысы бойынша Атырау облысының сыртқы сауда серіктестері 83 ел болды.

"Импортгы бір мезгілде төмендеткен кезде Ресейге экспорттың тұрақты өсуі ағымдағы жылдың басынан бері байқалады. Қаңтар-қыркүйек айларында екі ел арасындағы тауар айналымы 13 млрд 508,9 млн АҚШ долларын құрады. Бұл 2018 жылдың сәйкес кезеңіне 36,3% өсім. Оның ішінде тауарлар экспорта 12 млрд 229,5 млн долларды құрады. Өткен жылдың осы айларымен салыстырғанда өсім-48%. Импорт 1 млрд 279,4 млн долларды құрады - 77,9% - ға төмендеді", - деді кәсіпкерлік басшысының орынбасары Қарлығаш Бекбаева. Сонымен қатар, көршілес елден импорттың төмендеуі бірінші кезекте Қазақстанда, оның ішінде Атырау облысында бұрын Ресей Федерациясынан сатып алынған өнім шығаратын көптеген кәсіпорындар ашылғанына байланысты.

Бұл ретте негізінде сауда қатынастарын Ресеймен жатыр жеткізу, ресейлік тауарлардың нарығы: импорт РФ-нан асып экспорт бірден 7 миллиард доллар.

2018 жылдың 12 айында Қазақстан мен Ресей арасындағы тауар айналымы 17,6 млрд долларды құрады. АҚШ долл. - 9,8% - ға (1,6 млрд. АҚШ доллары) көп жыл бұрын. 2018 жылы қазақсганның тауар айналымы

93,5 млрд. АҚШ долл.құрады (бір жыл бұрын - 78,1 млрд. АҚШ). Елдің сыртқы сауда айналымының жалпы көлемінен Ресейдің үлесі 18,8% құрады.

2018 жылдың 12 айының қорытындысы бойынша ҚР-ның ЕАЭО елдерімен тауар айналымы 19,1 млрд. АҚШ долл.құрады, бұл 1,8 млрд. ЕАЭО елдерімен тауар айналымы құрылымында Ресей 91,8% - ды (2017 жылы - 92,1%) құрайды. Екінші орында 4,5% үлес салмағы бар Қырғызстан тауар айналымы 0,9 млрд долларды құрады. АҚШ долл. құрады (жылына+14,1%). Көшбасшылардың үштігіне Беларусь Республикасы кірді: 3,6% , немесе 0,7 млрд. АҚШ долл, құрады (Сурет 4).

Өткен жылы Ресейден 7,2 млрд. АҚШ долл.артық. 2018 жылдың қаңтар-желтоқсан айларында импорт 12,4 млрд. АҚШ долл., экспорт-тек 5,2 млрд. АҚШ. 2017 жылы Ресейден 11,5 млрд. АҚШ долларын құрады, ал экспорт тек 4,5 млрд. АҚШ.

Негізгі импортталатын тауарлар-Мұнай және мұнай өнімдері (673,7 млн. АҚШ долл.), қара металдардан жасалған құбырлар (350,1 млн. АҚШ долл.), сондай-ақ жеңіл автомобильдер мен езге де моторлы көлік құралдары (302,3 млн. АҚШ).

Қазақсганнан Ресейге экспортталатын тауарлардың басым бөлігі темірден, легирленбеген, легирленбеген жэне тот баспайтын болаттан (925,5 млн. АҚШ долл.), Органикалық емес химия өнімдері, бағалы металдардың Органикалық емес немесе органикалық қосылыстары (646,1 млн. АҚШ долл.), сондай-ақ күйдірілген пиритті қоса алғанда, темір кендері мен концентраттары (Сурет 5).

140

Ескерту: ҚРҰЭ комитетінің статистикалық мәліметтері негізінде
Сурет 5- Қазақстан мен Ресей арасындағы тауар
айналымы(млрд.АҚШдоллары)

2018 жылдың 9 айында Ресей ҚР экономикасына 1,2 млрд доллар инвестиция салды. АҚШ долл. құрады, бұл өткен жылмен салыстырғанда 34,4% - ға артық (0,9 млрд. АҚШ). Ресей ТШИ жалпы көлемінің 6,8%-ын инвестициялайды және Қазақстан экономикасына құю бойынша елдер арасында 4-ші орынды алады.

Қазақстан кеденінің 2014-2018 жж.ресімделген тауарларға арналған экспорттық және импорттық декларациялар санын қарастырайық, деректер 3-кестеде берілген.

Кесте - 3. Кеденнің ұсынумен ресімделген экспорттық және импорттық декларациялардың саны.

2018 жылы 38834 кедендік декларация ресімделді. Экспорт бойынша 24565 декларация ресімделді, бұл Қазақстан кедені ресімдеген декларациялардың жалпы санының 64% - ын, ал импорт бойынша-14269 декларация, бұл жалпы массивтің 36% - ын құрады[4].

Маркетинг принциптері бойынша бәсекелестік стратегияны әзірлеу қажеттілігі, нан пісіру ұнының кондитерлік өнімдер нарығын дамытудың қазіргі кезеңінде бәсекеге қабілеттілігін арттырудың ең тиімді жолдарын іздестіру көбінесе құралдарды және маркетинг әдістерін қолданумен байланысты [5].

Өсу тек 2018 жылы ғана байқалады, бұл елдегі экономикалық жағдайдың біртіндеп жақсаруына байланысты. 2014-2018 жылдарға талданып отырған кезеңде. кеден органына берілген тауарларға арналған декларация мәміле паспортымен бірге 14,6% - ға қысқарды. Өз кезегінде экспорттық декларациялар 19,1% - ға, атап айтқанда 5813 декларацияға, ал импорттық декларациялар 4,6% - ға қысқарды, бұл 694 декларацияны құрады.

Сурет 6 - 2014 - 2018 жж. мәміле паспортын ұсына отырып, Қазақстан кеденінің ресімдеген тауарларға арналған декларациялар динамикасы.

6-суретте көріп отырған томендеуді жағымсыз макроэкономикалық және сыртқы саяси жағдаймен түсіндіруге болады, ескі сауда байланыстарының үзілуі және жаңа сауда серіктестерін іздеу сыртқы экономикалық қызметке қатысушыларға қатты эсер етті.

Әдебиеттер тізім:

1. Елбасының «Қазақстандықтардың әл - ауқатының өсуі: табыс пен тұрмыс сапасын арттыру» Жолдауы. 5.10.2018 жыл.
2. Носкова Н.Я.Финансовые и валютные операции. - M.: «ЮНИТИ», 1996 BTO в системе мирохозяйственных связей. // Евразийское сообщество № 3 (31) 2000 Салимбаева P. С. 82
3. Мамыров Н.Қ., Тілеужанова М.Ә. Макроэкономика., Алматы., 2003ж. 28 б.
4. ҚР Ұлтгық банктің статистикалық бюллетені №1-12 2019 ж. С. 89
5. Адиетова Э.М., Чектиева М.С., Султанова Ә.А., Қазақстан аймақтарын индустриалды дамыту: инновациялық технологияны енгізу. Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университет!нің Хабаршысы № 4(47), 2017, 91-94 б.