Спортшылардың жүрек-қантамыр жүйесінің асыра зорығуы: этиология, көріністері және диагностикасы

ТҮЙІНДІ

Бұл мақалада жүрек-қантамыр жүйесінің созылмалы зорығуы туралы заманауи түсініктері қарастырылған және жүректің асыра зорығуының пайда болуына әсер ететін негізгі метаболикалық механизмдері қозғалған. Жұмыстын басты назары жүрегінің асыра зорығуының клиникалық ағымына, электрокардиографиялық және эхокардиографиялық белгілерінiң өзіндік ерекшелігіне аударылған

Зерттеу мақсаты: қарқынды және ұзақ физикалық жүктемелердің нәтижесінде пайда болатын ЖҚЖ-ның созылмалы асыра зорығуының заманауи түсініктерді қалыптастыру.

Зерттеу әдістері: Қойылған мақсатқа жету үшін онлайн ресурстарда әдебиетті жүйелі түрде іздеу орындалды. PubMed, Web of Science, Google Scholar іздеу жүйелерінде, eLibrary, СyberLeninka электронды ғылыми кітапханаларында және ҚазАСТ кітапханасында ғылыми жарияланымдар іздестірілді. Іздеу тереңдігі 24 жыл (1993-2017) аралығында 194 дерек көзі табылды, одан кейін талдау үшін 40 - і іріктелді.

Нәтижелері: Спортшылардың жүрек-қан тамырлары жүйесінің асыра зорығуының алдын алу үшін, ең алдымен, жаттығу процесін ұтымды ұйымдастыру, жұмысқа қабілеттілікті қалпына келтіру мен ынталандыру құралдарын негізді қолдану, ЭКГ мен эхокардиографияны қоса алғанда, жүректің жай-күйіне функционалдық зерттеулер жүргізуді қамтитын тұрақты дәрігерлік бақылау қажет.

Наука о жизни и здоровье №1, 2020

Кіріспе. Спортшылардың ағзасы жоғары жұмыс атқару мүмкіндігіне қарамастан, физикалық күштердің қарқындылығы мен көлемінің ұлғаюы кезінде спортшылардың ағзасы бейімделу мүмкіндіктері сәйкес келмеуі мүмкін, яғни сол кезде спортпен шұғылдану кезіндегі патологиялар пайда болады. Спорттық патология бұл спортпен шұғылданғанда пай- да болатын патология, өйткені спорттың өзі (оған тән жүктемелер мен стресстер) патология емес, бірақ спорт құралдарын ұтымсыз пайдалану факторды патология болып есептеледі [1,2,3].

Бұл факторды бағаламау жүрекке қатысты патологиясы бар спортшылар анының өсуіне әкелді. Алайда, спорт құралдарын ұтымсыз пайдалану кезінде әсіресе асыра зорығуының нәтижесинде пайда болатын жүректің патологиялық өзгерістері, өкінішке орай, жеткіліксіз зертелінеді.

Көптеген әдебиеттерді талдау нәтижесінде спортшылардың жүрек- қантамыр жүйесінің белгілі бір патологиясын оқшаулау қажеттілігін көрсетеді, яғни, спортшылардың жүрек патологиясын жеке нозологиялық бірлікке бөлінуі бүгінгі күні өте маңызды. 2013 жылы Еуропалық спорттық медицинаның коллегиясы физикалық жүктемені ұтымсыз пайдалану кезде пайда болған патологиялық жағдайларды үш синдромға бөліге ұсынды: функционалдық асыра зорығуы (артық

РАЗДЕЛ І. Экспериментальная и клиническая медицина

шаршау), функциялық емес асыра зорығуы және асыра машықтану синдромы. [4]

Шетелдік әдебиеттерде спортпен шұғылданумен байланысты ЖҚЖ патологиясы, әр түрлі аталады: «heart strain», «cardiac fatigue», «myocardial dys- trophy», «overtraining heart», «athlete's heart syndrome», «hypertrophic cardiomyopathy» және т. б. [24, 32, 39]. Кеңестік кезіннің әдебиет көздерінде «жүректің асыра зорығуы», «миокардтың ремоделеуі», «метаболикалық кардиомиопатия», «күйзе-лістің кардиомиопатия» және т. б. терминдер кездеседі. [5, 6, 7]

Алайда, бүгінгі таңда әдебиетте осы өзгерістерді белгілеу үшін жалпы қабылданған ортақ термин жоқ, бірақ барлық аталған анықтамалар жалпы спортшылардың жүрегінің патологиясы туралы ұсынысқа сәйкес келеді. Жүрек- қантамыр жүйесінің асыра зорығуы кенеттен жүрек өліміне (КЖӨ) әкелуі мүмкін. АҚШ-тағы жас спортшылар КЖӨ ұлттық регистрінің мәліметтері бойынша соңғы 2,5 онжылдықта КЖӨ-нің жылына орташа 6% - ға өстті [37]. Итальяндық зерттеушілердің мәліметтері бойынша, спортшылардың КЖӨ жиілігі ерлерде 2,6 және әйелдерде жылына 100 000 спортшыға 1,1 құрайды, бұл салыстырмалы жастағы спортпен үнемі айналыспайтын адамдарға қарағанда 2,4 есе жоғары. Француз спортшылары арасында КЖӨ оқиғалары жиі тіркеледі – 100000 адамға шаққанда 6,5 жағдай.[38] қазіргі уақытта Қазақстанда осындай статистикалық есептер жоқ.

Осыған орай, спортшылардың ЖҚЖ ауруларын ерте диагностикалау әдістерін, дұрыс клиникалық бағалауды, ұтымды және тиімді емдеу әдістерін әзірлеу және алдын алу шараларын жүргізу мақсатында мұқият зерттеу тақырыбы болуы тиіс [8].

Зерттеудің мақсаты. Қарқынды және ұзақ дене жүктемелердің нәтижесінде пайда болатын жүрек-қантамырлары жүйесінің созылмалы асыра зорығуының заманауи түсініктерді қалыптастыру.

Зерттеу әдістері. Заманауи ғылыми әдебиеттердің мәліметтерін талдау және жалпылау.

Жүрек-қантамыр жүйесі ауруының даму жолдарында кездесетін артық жүктеме түсу. ЖҚЖ созылмалы асыра зорығуының пайда болуы көбінесе этиологиялық патогендік фактордың әсер ету сипаты мен күшіне байланысты және бір жағынан метаболикалық қозғалыстардың айқын көрінуінен, ал екінші жағынан – спортшының генетикалық ерекшеліктеріне байланысты жоғарыда көрсетілген жеке сезімталдықтың әсерлерімен анықталады [9].

Көптеген авторлар, спортшылардың физикалық күштерді артық жұмсауы миокард (жүректің бұшықеті) патологиясының пайда болуының негізгі экзогенді себептері деп атайды. Мәселен қазіргі заманғы спорттық кардиологияның негізін қалаушылардың бірі профессор А.Г.Дембо тұрақты және ұзақ физикалық жүктемелер миокард зақымдануының дамуына өзіндік себеп бола алады деп санады [10]. Соңғы жылдардың деректері бойынша физикалық жүктемелер – эндогендік экстракардиалды бұзылыстарды (вегетативтік, эндокриндік, иммундық, биохимиялық және т.б.) дамуға ықпал ететін тәуілсіз себеп емес, тек іске қосу факторы ретінде айтуға мүмкіндік береді. Зат алмасу қарқындылығы аясында шамадан тыс жарыстар мен жаттығулар дене мүшелеріне күш салған кезде миокард патологиялық процестерді жандандыруға ықпал етеді [4,5, 11, 12].

Дене шынықтырудан тыс дене күшімен қатар, атлеттің жүрек-қантамыр жүйесінің патологиялық өзгерістері туындаған кезде ұтымсыз жаттығу жүктемесі маңызды, сондай-ақ қарқынды дене жүктемесінің кернеулі ақыл-ой жұмысымен үйлесуі маңызды болып табылады. Физикалық күш салу салдарынан миокардтағы (жүректің бұшықетіндегі) өзгерістер жиі кездеседі, сонымен қатар созылмалы инфекция ошақтарының болуы үлкен рөл атқарады. Спорттық қызметке байланысты тікелей қалыптасатын тәуекел факторларынан басқа (жаттығу процесін дұрыс ұйымдастырмау, жаттығу құралдары мен әдістерін тиімсіз қолдану, физикалық күштердің жеке деңгейінің

болмауы немесе жеткіліксіз даралануы, оны шамадан тыс жағдайға әкелдіреді), спортшылар басқа да психожарақаттар әсеріне ұшырайды. Бұл, мысалы, психоэмоционалдық бұзылыстарды дамыту үшін негізгі түс жасайтын ақпараттық және коммуникативтік күйзелістің, психика мен нейроэндокриндік жүйенің шамадан тыс күшеюін тудырып, осылайша ЖҚЖ реттелуін үзеді [13].

Зерттеушілердің басым көпшілігі спортшылардың миокардтың асыра зоры-ғуының патогенезінің негізгі буыны көптеген стресстік әсерлерде, соның ішінде физикалық жүктемелерде пайда болатын тіндік гипоксия болып табылады деп санайды [14]. Спортшының ағзасының мүмкіндіктеріне сәйкес келмейтін шамадан тыс дененің артық күш жүмсауы субэндокардиалды қан айналым тиімділігінің төмендеуіне және миокар ишемиясының дамуына әкелді [15, 16]. Физикалық жүктемелермен байланысты гипоксия кезінде тіндердің оттекпен жеткіліксіз қанығуының салдарынан, митохондриалдық ферменттік кешендердің белсенділігі фазалық өзгерістерге ұшырайды, митохондрия аппаратты дисфункциясы пайда болады, бұл энергияның аэробтық синтезін, энергияға тәуелді функциялардың және миокардиоциттердің метаболизмін

бәсеңдеуіне әкеледі. Миокардтық

гипоксиясы кезінде, еркін радикалдардың пайда болу жылдамдығы антиоксиданттық жүйенің түрлі буындарының қуатының төмендеуі аясында өседі. Оттегінің және басқа да улы метаболиттердің белсенді түрлерінің үнемі өсіп келе жатқан саны бүгінгі таңда көптеген жүрек-тамыр ауруларының дамуына әкелетін молекулалық механизмі ретінде қарастырылып тотықтырғыш күйзелістің қалыптасуына алып келеді [17]. Осылайша, жасушалық метаболизмнің бұзылуы, атап айтқанда АТФ синтезінің нашарлауы, кардиомиоциттердің мембраналарының функционалдық қайта құрылысы, сондай- ақ жасушалық ацидоз және пероксидация процестерінің жоғары белсенділігі спортшыларда ЖҚЖ созылмалы асыра зорығу кезінде миокард дисфункциясының дамуына негізінделген.

Әртүрлі спорт түрлерінің өкілдерінен ЖҚЖ-ның күшеюінің электрокардиографиялық белгілері. Төзімділікті арттыруға арналған жаттығулар жүректе патологиялық ремоделирлеудің дамуына және ЖҚЖ асыра зорығуының кейіннен қалыптасуына ықпал етеді [18]. Білікті спортшылардың ЖҚЖ патологиясының ерекшелігі, спортшылардың көпшілігінде миокардтың дисфункциясы симптомсыз немесе физикалық жүктемелерге төзімділіктің төмендегенімен ғана байқалады. Сонымен қатар, спорт дәрігерінің жұмысын қиындатын жағдай спортшылар арасында таралған диссимуляция, яғни шағымдар мен ауруларды жасыру. Мұның себебі атлеттердің спортпен шұғылдануына жол берілмеу қаупі болып табылады [10]. Сонымен қатар, спортшылардың 30% жуығы кардиалгияға, жүрек аймағындағы ыңғайсыздық сезіміне, жүрек соғуына, шаршағандыққа, ауаның жетіспеуіне шағымданады. Спортшылардың жүректің созылмалы аса зорығуының шынайылығы электрокардиограммадағы өзіндік өзгерістермен расталады.

ЭКГ-спортшылардың патологиялық жағдайының баламасы ретінде реполяризация процестерінің бұзылуы болып саналады [5]. Созылмалы асқыну кернеуінің дамыуының бастапқы кезеңдерінде ғана QRST кешенінің соңғы бөлігінде өзгерістер байқалады, бұл амплитуданың төмендеуімен, Т тісшелерінің және инверсиясымен бірге әртүрлі жолдарымен процесті оқшаулауға байланысты.

Осылайша, 527 жоғары білікті спортшыларды тереңдетілген зерттеу шеңберінде, мамандандырылған спорттық ойынға, циклдық және күрделі үйлестіру түрлеріне және ЖҚЖ шамадан тыс күшеюінің клиникалық белгілері бар, реполяризация процестерінің бұзылуының жалпы алғанда, ол циклдық спорт түрлері өкілдерінің басымдылығымен

17,07% құрағаны анықталды [19].

Бірқатар зерттеушілердің пікірінше, теріс Т тістері және 1 мм шегінде ST сегментінің депрессиясымен біріктірілгені спортшылардың ЖҚЖ аса зорығуыны спецификалық емес белгісі деп санайды, себебі ол вегетативті жүйке жүйесінің парасимпатикалық бөлімінің тонусының жоғарылауымен, морфологиялық ерекшеліктерімен, жүректің орналасуы мен айналуының, ауырған ауру салдарынан тіркелген өзгерістерінің болуымен, гипервентиляциямен және т. б. байланысты болуы мүмкін [7, 20, 21]. Сонымен қатар, спортшылардың салыстырмалы демалу жағдайындағы ЭКГ-да реполяризация процестерінің бұзылуы айтарлықтай, физикалық тұрғыдан белсенді емес немесе фитнеспен шұғылданатын тұлғаларға қарағанда жиі кездесетіні дәлелденді, сондықтан да ерекше назар аударуға тұрарлық. Атап айтқанда, жоғары білікті спортшылардың ЭКГ-дағы өзгерістермен қоса ЖҚЖ-ның созылмалы асқын кернеуінің белгілері бұқаралық спортпен шұғылданатын адамдардың 11,8%- ына қарағанда 40% - ға дейін құрайды. Жүректің созылмалы аса зорығуы кезінде Т тістің өзгеруі псевдоишемиялық болып саналады, яғни тамырсыз табиғатқа ие және перфузия бұзылуының болмауымен сипатталады [5]. J. Wu айтуы бойынша [22], т тістің амплитудасы көптеген жағдайларда стрессорлық әсердін миокардқа әсерін көрсетеді, ал Т тістің икемділігі мен инверттелуі спортшыларда миокардтың жиырылу қабілетінің бұзылуымен қатар жүреді [24].

Бұл ретте, спортшының тыныштық күйіндегі электрокардиограммаларында үш және одан да көп бөлулердегі Т тісті 2 мм және одан да жоғары инверсиясы миокардтың құрылымдық зақымдануы туралы куәландырады және жүректің электрлік тұрақсыздығының белгісі болуы мүмкін[23]. Бірақ, G. Hart пікірінше, реполяризация үдерістерінің бұзылуы (ЭКГ деректері бойынша) спортшылардың кенеттен жүрек өлімі алдында және көзге көрінбейтін көріністер кезінде және белгілі бір жүрек патологиясының болуы мүмкін [24]. ST сегментінің электрокардиограммаларындағы өзгерістерге назар аудару қажет, өйткені оның тежелуі жүрек қуысының дилатациясы, миокард гипертрофиясы, коронарлық патология, электролиттік бұзылулар және т. б. пайда болуы мүмкін. Жалпы, әдебиет мәліметтеріне сәйкес, спортшылардың әртүрлі санаттарында ЖҚЖ созылмалы асыра зорығуының бір көрінісі ретінде реполяризация процестерінің бұзылу белгілері жиі анықталады [5, 25, 26]. Миокардтың гипертрофиясы жүректің аса зорығуының белгісі.

Спортшылардың миокардтың гипертрофиясы туралы түсінігі ол гиперфункцияға физиологиялық бейімделу реакциясы болса да, алайда бұл реакция - ең тиімді емес, өйткені патологиялық гипертрофияның дамуына өтпелі кезең болғандықтан. [10]. Жүректі ультрадыбыстық зерттеу әдістері пайда болғанға дейін «миокард гипертрофиясы» диагнозы спортшыларға электрокардиограмманың амплитудалық сипаттама бойынша орнатылып жасалды, қазір белгілі болғандай, көп жағдайда спортшылардың миокард гипертрофиясы емес, сол қарыншаның дилатациясын көрсетеді. Бүгінгі күнінің әдебиеттер мәліметтеріне сәйкес, миокардтың гипертрофиясы спортшылар жүрегінің физиологиялық нұсқасы ретінде бағалануы мүмкін, бірақ сол жақ қарыншаның миокардының қалыңдығы ерлерде 12-13 мм – ден, ал әйелдерде 11 мм-ден аспаған жағдайда ғана [40].

Сонымен қатар спортшылардың кенеттен өлімінің жалпы құрылымындағы миокард гипертрофиясының үлес салмағы 33%-ды құрайды. Статистикалық мәліметтер бойынша, миокардтың гипертрофиясы спортшыларда 17 есе жиі кездеседі. Бұл миокардтың гипертрофиясы спортшылардың кенеттен өлімінің сөзсіз себебі болып табылатындығының даусыз дәлелі болып табылады. [13, 32]. Гипертрофияланған миокардтың ұлғайған салмағы онда қан айналымын күшейтуді талап етеді, алайда қосымша қан ағымын қамтамасыз ете алатын коллатеральдар спортшылардың жас жасына байланысты әзірше жеткілікті дамымаған. Осының салдарынан жүктеменің жоғары қарқындылығы кезінде жүрек қанмен жабдықтаудың жеткіліксіздігі - гиповолемия нәтижесінде - гипоперфузия әсерін сезінеді, бұл миокардтың жиырылу қабілетінің төмендеуіне және электр тұрақсыздығының өсуіне, тіпті некроздың, жіті жүрек жеткіліксіздігінің және өмірге қауіп төндіретін жүрек ырғағының бұзылуына әкеп соғады. [33]. Яғни, қарқынды және ұзақ физикалық жүктемелерге жауап ретінде пайда болатын айқын миокард гипертрофиясы жүректің әр түрлі бөліктерінің қабырғаларының қалыңдауына алып келеді.

Наука о жизни и здоровье №1, 2020

қарыншалық өткізгіштіктің қарыншаның

Наука о жизни и здоровье №1, 2020

Бұл феномен тиісті жағдайларда жүрек ырғағының, өткізгіштігінің және жиырылу функциясының бұзылуының пайда болуына ықпал етуі мүмкін. Осылайша, жоғары білікті 90 спортшы- шаңғышыларды тексеру кезінде жоғары градациядағы экстрасистолиялар мен бұзылуы сол жақ гипертрофиясы бар спортшыларда анық тіркелгендігі анықталды [34]. Мұндай мәліметтер сол қарынша гипертрофиясы бар спортшыларда ырғақтың бұзылуы атап айтқанда экстрасистолия 5 есе жиі, және сол қарынша қабырғаларының қалыпты қалыңдығы бар адамдарға қарағанда реполяризация процестерінің бұзылуы 3 есе жиі тіркелетінін нәтижелермен расталады. N. Lefkos бақылауына сәйкес, сол жақ қарыншаның гипертрофиясы бар атлеттерде миокардтың диастолиялық функциясы едәуір дәрежеде бұзылған [35]. Сол қарыншаның диастолалық толтырылуының бұзылуы систолалық дисфункция пайда болғанға дейін пайда болатыны алғашқы белгі ретінде дәлелденген. Көптеген авторлардың пікірінше, миокардтың босаңсуының бұзылуы-жүрек дизадаптациясының бастапқы симптомдарының бірі [32, 36]. Осылайша, миокард гипертрофиясының бастапқы дамуындағы спортшыларға белгілі бір дәрежеде гемодинамикалық сорғы ретінде жүректің функционалдық мүмкіндіктерінің жоғарылауын қамтамасыз етеді. Сонымен бірге бұл ретте гуморальді реттелудің бұзылуы, миокард метаболизмі, оның қанмен қамтылу және жүрек ішілік гемодинамиканың өзгеруі компенсаторлық реакциялардың тиімділігін төмендетіп қана қоймай, өзінің дамуының келесі кезеңдерінде миокард гипертрофиясы төзімділіктің төмендеуімен оның дисфункциясына, ал кейде өкінішке орай, спортшылардың қайтыс болуына әкеп соқтырады.

Жүрек ырғағының бұзылуы ЖҚЖ-нің аса зорығуының белгісі. Жүректің созылмалы асыра зорығуының маңызды көрінісі, ЭКГ-да реполяризация процестерінің өзгерістерінен басқа, ырғақтың бұзылуы болып табылады [27]. Осылайша, спорт Институтының жүрек- қантамырлары орталығының қызметкерлері (Цюрих қ., Швейцария), кәсіби велошабандоздарды 20 жыл бойы бақылай отырып, реполяризация процестерінің бұзылуымен ұштасқан түрлі жүрек аритмияларын, қоса алғанда синус түйінінің дисфункциясын және жүрекшелердің фибрилляциясын анықталды. Мұндай өзгерістер физикалық жүктемелердің салдарынан дизадаптацияның ерте даму сигналдарының бірі болуы мүмкін деп санайды [28]. Жүректің аса зорығу белгілері бар 88 спортшылар арасында тереңдетілген тексеру нәтижесінде 26,2%- ы қарыншалық экстрасистолия тіркелді, 44,3% - ы-жүрекше экстрасистолия тіркелді, қарыншалық және жүрекше экстрасистолия комбинациясы 29,5%-ы құрады. Осыған байланысты жүрек ырғағының бұзылуы жүрек-қантамыр жүйесінің физикалық жүктемелерге бейімделуінің шектеуші факторы деп болжауға болады [7, 19]. Айтарлықтай ырғақтың әр түрлі бұзылыстарын манифестациялауға сол жүрекшенің дилатациясы ықпал етуі мүмкін[18, 29]. Осыған байланысты 1997 жылы «exercise related arrhythmias» [29]термині, яғни қозғалыс белсенділігіне байланысты аритмия ұсынылды.

Бұл спортшылардың аритмиялық маңызды бөлігі аритмогенді субстрат емес екенін көрсетеді, ол артық күш жұмсауға байланысты таза өзгерістерден туындаған. Спорттағы өлімнің көпшілігі жүрек ырғағының бұзылуына байланысты екенін атап өту өте маңызды [30, 31].

Қорытынды. Қорытындылай келе, спорт пен клиникалық кардиологияда ЖҚЖ созылмалы асыра зорығуы мәселесі маңызды орын алатынын атап өту керек. Оны зерттеудің қажеттілігі, ең алдымен, егер диагноз патологиялық процестің дамуының бастапқы сатысында қойылса, онда туындайтын өзгерістер қайта қалпына келтіріледі; егер соңғы кезең- дерде өзгерістер барлық салдарлармен қайтымсыз сипатқа ие болады. Сондықтан спортшылардың жүрек-қантамырлар жүйесінің созылмалы асыра зорығуды алдын алу, диагностикалау, сондай- ақ ұтымды және уақтылы емдеудің тиімділігін арттыру өте маңызды. Айтылған жағдайлар спортшылардың жүрек- қантамыр жүйесінің нақты патологиясын бөлу қажеттілігін дәлелдейді, бұл спорттағы аурушаңдық пен өлімнің жалпы құрылымында жүрек патологиясының статистикалық жоғары үлесімен ғана емес, сонымен қатар спортшылардың кардиологиялық патологиясы ағымының бірқатар ерекшеліктерімен байланысты.

Біз патологиялық спорттық жүректі белгілеу үшін «физикалық жүктеме кезінде ЖҚЖ-нің созылмалы аса зорығу» деген терминді қолдану қажет деп санаймыз. Бұл тұжырым, ең алдымен, спортшының жүрек- қантамыр жүйесінің функционалдық мүмкіндіктеріне физикалық жүктемелердің қарқындылығы мен көлемінің сәйкес болмаған кезінде пайда болатын, сонымен қатар электрогенездің бұзылуынан, гипертрофиядан және дилатациядан, электр тұрақсыздығынан және миокардтың жиырылу қабілетінің төмендеуінен пайда болатын жағдай. Әдеби деректер бойынша, шамадан тыс жарыс және жаттығулар дене жүктемелері өзіндік себеп болып табылады деп айтуға мүмкіндік береді.

Егер жаттығу процесі дұрыс ұйымдастырмаса, жаттығу құралдары мен әдістерін дұрыс пайдаланбаса, созылмалы инфекциялардың ошақтарының емделмесе, сондай-ақ динамикалық медициналық дәрігерлік бақылаудың болмауы орын алса, пайда болған зақымданулардың дәрежесі айтарлықтай артады. Созылмалы жүктемелердің алдын алу мақсатында, ең алдымен, осы патологиялық жағдайдағы барлық экзогенді және эндогенді жетілдіретін факторлар барынша азайтылуы тиіс, бұл спортшылардың жұмысқа қабілеттілігін, денсаулығын және спорттық ұзақ өмір сүруін сақтауға көмектеседі.

Спортшылардың жүрек-қан тамырлары жүйесінің асыра зорығуының алдын алу үшін ЭКГ мен эхокардиографияны қоса алғанда, жүректің жай-күйіне функционалдық зерттеулер жүргізуді қамтитын тұрақты дәрігерлік бақылау қажет.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

1. Smolenskii A. V. Cardiac factors limiting physical performance of athletes / A. V. Smolenskii, A. V. Mikhailova // LFK i massazh. – 2009. – N 7. – P. 22–26. \
2. Pokan R. The heart rate turn point reliability and methodological aspects / R. Pokan, P. Hofmann, S. von Duvillard [et al.] // Medicine and Sci. in Sports&Exercise. – 1999. – Vol. 31. – P. 903–907.
3. Гаврилова Е. А. Существует ли спортивная патология миокарда? / Е. А. Гаврилова // Спорт. медицина. – 2014. – № 2. – С. 3–13.
4. Meeusen R, Duclos M, Foster C, Fry A, Gleeson M, Nieman D, Raglin J, Rietjens G, Steinacker J, Urhausen A; European College of Sport Science; American College of Sports Medicine. Med Sci Sports Exerc. 2013 Jan;45(1):186-205. http://www.sportmedicine. ru/ recomendations/prevention_diagnosis_and_treatment_of_ the_overtraining_syndrome.pdf
5. Агаджанян М. Г. Электрокардиографические проявления хронического физического перенапряжения у спортсменов / М. Г. Агаджанян // Физиология человека. – 2005. – Т. 31. – С. 60–64.
6. Земцовский Э. В. Стрессорная КМП или дистрофия миокарда физического перенапряжения / Э. В. Земцовский, Е. А. Гаврилова // Вестн. аритмологии. – 2002. – № 25. – С. 133.
7. Михайлова А. В. Перенапряжение спортивного сердца / А. В. Михайлова, А. В. Смоленский // Лечеб. физкультура и спорт. медицина. – 2009. – № 12 (72). – С. 26–32.
8. Scharhag J. Competitive Sports and the Heart: Benefit or Risk? / J. Scharhag, H. Löllgen, W. Kindermann // Dtsch. Arztebl. Int. – 2013. – Vol. 110, N 1–2. – P. 14–24.
9. Гаврилова Е. А. Существует ли спортивная патология миокарда? / Е. А. Гаврилова // Спорт. медицина. – 2014. – № 2. – С. 3–13.
10. Дембо А. Г. Спортивная кардиология: рук. для врачей / А. Г. Дембо, Э. В. Зем- цовский. – Л.: Медицина, 1989. – 464 с.
11. Линде Е. В. Клинико-генетические аспекты формирования «патологического спортивного сердца» у высококвалифицированных спортсменов / Е. В. Линде, И. И. Ахметов, З. Г. Орджоникидзе // Вестн. спорт. науки. – 2009. – № 2. – С. 32–37.
12. Михалюк Е. Л. Диагностика метаболической кардиомиопатии / Е. Л. Михалюк // Лечеб. физкультура и спорт. медицина. – 2014. – № 1. – С. 40–49.
13. Гаврилова Е. А. Внезапная сердечная смерть и гипертрофия миокарда у спортсменов / Е. А. Гаврилова, Э.В. Земцовский // Вестн. аритмологии. – 2010. – Т. 62, № 62. – С. 59– 62.
14. Bloomer R. J. Racial differences in postprandial oxidative stress with and without acute exer cise / R. J. Bloomer, B. Cole, K. H. Fisher-Wellman // Int. J. Sport Nutrition&Exercise Metabo lism. – 2009. – Vol. 19, N 5. – P. 457-472.
15. Залесский В. Н. Апоптоз при ишемии и реперфузии миокарда / В. Н. Залесский, Т. И. Гавриленко, А. А. Фильченков // Лік. справа. – 2002. – № 1. – С. 8–15.
16. Dushanin S. A. The diagnostic significance of the correlation between the effectiveness of subendocardial perfusion and the energy output compatible with the coronary reserve / S. A. Dushanin, E. A. Pirogova // Cor Vasa. – 1982. – Vol. 24, iss. 1. – P. 27–57.
17. Гристром А. М. Оксидативный стресс и сердечно-сосудистые заболевания. Ч. 2 / А. М. Пристром, М. А. Бенхамед // Леч. дело. – 2012. – №. 2 (24). – С. 19–24.Граевская Н. Д. Влияние спорта на сердечно-сосудистую систему / Н. Д. Граевская. – М., 1975. – 205 с.
18. Геселевич В. А. Нарушения ритма сердца и размеры левого предсердия у спортсменов / В. А. Геселевич // Вестн. спорт. медицины России. – 1993. – Т. 2, № 3 (4). – С. 30–35.
19. Д Смоленский А. В. Основные направления развития спортивной кардиологии / А. В. Смоленский, А. В. Михайлова // Наука и спорт: современ. тенденции. – 2013. – №. 1. – С. 69–79.
20. Pelliccia A. Athletes with abnormal repolarization pattern and structurally normal heart can participate in competitive sport: A lifelong experience / A. Pelliccia, M.D. Fernando, M. Di Paolo // J. Am.Coll. Cardiol. – 2011. – Vol. 58, iss. 8. – Р. 883–884
21. Pokan R. The heart rate turn point reliability and methodological aspects / R. Pokan, P. Hofmann, S. von Duvillard [et al.] // Medicine and Sci. in Sports&Exercise. – 1999. – Vol. 31. – P. 903–907.
22. Wu J. The athlete's electrocardiogram / J. Wu, T. L. Stork, A. D. Perron, W.J. Brady // Am. J. Emergency Med. – 2006. – Vol. 24 – P. 77–86.
23. Pelliccia A. Outcomes in athletes with marked ECG repolarization abnormalities / A. Pelliccia, F. M. Di Paolo, F. M. Quattrini [et al.] // N. Engl. J. Med. – 2008. – Vol. 358 – P. 152–161.
24. Hart G. Exercise-induced cardiac hypertrophy: a substrate for sudden death in athletes? / G. Hart // Exp. Physiol. – 2003. – Vol. 88, N 5. – P. 639–644.
25. Смоленский А. В. Кардиальные факторы, лимитирующие физическую работоспособ ность спортсменов / А. В. Смоленский, А. В. Михайлова // ЛФК и массаж. – 2009. – № 7. – С. 22–26.
26. Serra-Grima R. Marked ventricular repolarization abnormalities in highly trained athletes electrocardiograms: clinical and prognostic implications / R. Serra-Grima, M. Estorch, I. Carrio [et al.] // J. Am. Coll. Cardiol. – 2000. – Vol. 36. – P. 1310–1316
27. Wehrens X. H. Chronic exercise: a contributing factor to atrial fibrillation? / X. H. Wehrens, D. Y. Chiang, N. Li // J. Am. Coll. Cardiol. – 2013. – Vol. 62, N 1. – P. 78–80.
28. Baldesberger S. Sinus node disease and arrhythmias in the long-term followup of former professional cyclists / S. Baldesberger, U. Bauersfeld, R. Candinas [et al.] // Eur. Heart. J. Car diol. – 2008. – Vol. 29, N 1. – P. 71-78.
29. Franklin B. A. Cardiovascular evaluation of the athlete. Issues regarding performance, screen ing and sudden cardiac death / B. A. Franklin, G. F. Fletcher, N. F. Gordon [еt.аl.] // Sports- Med. – 1997. – Vol. 24(2), N 8. – P. 97–119.
30. Fragakis N. Arrhythmias in athletes: evidence-based strategies and challenges for diagnosis, management, and sports eligibility / N. Fragakis, E. D. Pagourelias, K. C. Koskinas, V. Vassilikos // Cardiol. Rev. – 2013. – Vol. 21, N 5. – P. 229–238
31. Rowland T. Is the ‘Athlete's Heart' Arrhythmogenic: Implications for Sudden Cardiac Death / T. Rowland // Medicine & Sci. in Sports & Exercise. – 2011. – Vol. 43. – Р. 1552–1560.
32. Maron B. J. Relationship of race to sudden cardiac death in competitive athletes with hy pertrophic cardiomyopathy / B. J. Maron, K. P. Carney, H.M. Lever [et al.] // J. Am. Cardiol. – 2003. – Vol. 41, N 6. – Р. 974–980.
33. Абатурова О. В. Гипертрофия миокарда левого желудочка: роль гемодинамических и нейрогормональных факторов, молекулярно-клеточные механизмы развития / О. В. Абатурова, Л. В. Кремнева, С. В. Шалаев // Мед. наука и практика. – 2004. – № 7. – С. 11–16.
34. Жикин Н. П. Частота встречаемости и структура нарушений ритма и проводимости у молодых спортсменов в зависимости от выраженности гипертрофии левого желудоч ка / Н. П. Жикин, А. Б. Сиротин, Н. Г. Колегова // Спорт. медицина: наука и практика. – 2014. – № 3. – С. 83–84.
35. Lefkos N. Influence of left ventricular hypertrophy on the diastolic performance in hyperten sive patients and athletes / N. Lefkos, G.Boudonas, V. Vassilicos, A. Efthymiadis // Acta Car diol. – 2003. – Vol. 58, N 5. – P. 507–514.
36. Maskhulia L. Electrocardiographic patterns and systolic and diastolic functions of the heart in the highly trained football players with increased left ventricular mass / L. Mask-hulia, N. Chabashvili, Z. Kakhabrishvili et al. // Georgian Med. News. – 2006. – Vol. 132. – P. 76–80.
37. Suarez–Mier, M.P. Causas de muerte subita asociada al deporte en Espana / M.P. Suarez–Mier, B. Aguilera // Rev. Esp. Cardiol. – 2002. – № 55(4). – Р. 347–58.
38. Maron, B.J. Sudden deaths in young competitive athletes: analysis of 1866 deaths in the United States, 1980–2006. / B.J. Maron, J.J. Doerer, T.S. Haas et al. // Circulation. – 2009. –№ 119 (8). –Р. 1085–92.
39. Scharhag J. Competitive Sports and the Heart: Benefit or Risk? / J. Scharhag, H. Löllgen, W. Kindermann // Dtsch. Arztebl. Int. – 2013. – Vol. 110, N 1–2. – P. 14–24.
40. Maron B. J. Relationship of race to sudden cardiac death in competitive athletes with hypertrophic cardiomyopathy / B. J. Maron, K. P. Carney, H.M. Lever [et al.] // J. Am. Cardiol. – 2003. – Vol. 41, N 6. – Р. 974–980.