Шағын жəне орта бизнес — казіргі коғамның əлеуметтíк-экономикалык дамуының негізгі козғаушы күштерінің бірі. Оның дамуы нарыктык катынастардың калыптасуына жəне орта таптың калыптасуына ыкпал етеді. Шағын жəне орта бизнестің икемділігіне, үткырлыкка жəне өзгеріп отырған нарыктык жағдайларға бейімделуіне байланысты əлеуметтíк түрактылык. жүмыспен камту жəне түтынушылык нарыкты канағаттандыру проблемаларын шешуге болады. Макалада Қазакстан Республикасындағы шағын жəне орта бизнестің даму ерекшеліктері карастырылған. Халык шаруашылығындағы жəне өңірлердегі кəсшкерлíк кызметті егжей-тегжейлі талдай отырып өздерінің көзкарастарын көрсете алған. Сондай-ак мемлекеттегі шағын жəне орта бизнесті одан əрí дамытуда несие үйымдарының рөліне ерекше назар аударылды. Ғылыми макалада шағын жəне орта бизнестің экономикаға коскан үлесінің төмендеу себептері, каржыландырудын жетіспеушілігі, кəсíпкерлíк кызметтің осы түрін несиелеуде екінші деңгейлі банктер тап болып отырған мəселелер егжей- тегжейлі карастырылған. Шағын жəне орта бизнестің белсенді катысуынсыз Қазакстан экономикасын модернизациялау жəне оны дамудың инновациялык жолына өткізу мүмкін емес. Макала авторлары Қазакстан Республикасындағы шағын жəне орта бизнесті казіргі экономикада тиімді дамыту, оның үзак мерзімді перспективада түракты дамуы туралы үсыныстар жасады.
Қай кезеңде болмасын шағын жəне орта бизнес (ШОБ) кез-келген мемлекеттің экономикалык дамуының басты буындарының бірі болып табылары анык. Дамыған елдерде экономикаларының басым бөлігін шағын кəсíпкерлíк күрайтыны бəрíмíзге белгілі. Сондыктан біздің елімізде де шағын жəне орта бизнестің куатты жүмыс жасауына көңіл бөлініп, табысты саланың өркендеуіне айрыкша колдаулар көрсетілуде. Елімізді отандык азык-түлік пен киім-кешектермен камтамасыз ететін шағын жəне орта бизнестерді дамыта отырып, халыкты жүмыспен камту, ішкі нарыкты бəсекелестíк ортамен калыптастыру мəселелерíнщ тиімді шешім кабылдауға байланысты.
Әлемдік тəжíрибе көрсеткендей, нарыктык экономикасы дамыған елдерде шағын жəне орта бизнес (ШОБ) үлттык экономиканың дамуына, əлеуметтíк мəселелердí шешуге жəне жүмыспен камтылғандар санының көбеюіне айтарлыктай əсер етеді. Жүмысшылар саны жағынан өндірілген жəне сатылған тауарлар көлемі, орындалған жүмыстар мен кызметтер кейбір аудандардағы шағын жəне орта кəсíпорындар жетекші рөл аткарады. Сондыктан казіргі кезде шағын жəне орта бизнесті мемлекеттік колдау мəселесí өте өзекті болып отыр.
Қазакстан Республикасының Президенті Қ.К. Токаев халыкка жолдаған жолдауында 02.09.2019 ж. шағын, əсíресе, микробизнес еліміздің əлеуметтíк-экономикалык жəне саяси өмірінде маңызды рөл аткаратындығына басты назар аудара отырып, ең алдымен ауыл түрғындарына түракты жүмыс береді, жүмыссыздыкты азайтады. Сонымен катар, салык базасын күрап, жергілікті бюджеттің нығайтатындығына токталған.
Сондыктан мемлекет алдағы уакытта да бизнеске колдау көрсете беретіндігін, осы максатка Ұлттык кордан 100 миллиард теңгеге жуык каржы бөлінеді делінді. Ол дегеніміз еліміздегі шағын кəсíпкерлердщ жандануына жəне экономикамыздың каркынды дамуына алып келері анык.
Елімізде кəитерл^^ дамыту максатында «2020 жылғы каңтардан бастап, микро жəне шағын бизнес субъектілеріне тексеріс жүргізуге үш жылға тыйым салу жəне микро жəне шағын бизнес саласындағы жаңадан күрылған компанияларды негізгі кызмет түріне салынатын салыктан үш жылға босату туралы шешім күшіне енеді», — деп атап өтті [1].
Үкімет біркатар саяси шаралар аркылы ШОБ дамуына колдау көрсетуге ниетті. ШОБ колдаудың негізгі шаралары «Даму» ^ст^рлты дамыту коры жүзеге асыратын «Бизнестің жол картасы — 2020» бағдарламасын кабылдау; Қазакстандык индустрияны дамыту институты іске асыратын «Өнімділік 2020» бағдарламасы; KAZNEX INVEST жүзеге асыратын «Қазакстан Республикасында инвестицияларды, арнайы экономикалык аймактарды, экспортты дамыту жəне активтерді сауыктыру жəне баскару компаниясы іске асыратын «Бəсекеге кабілетгі кəсшорындарды дағдарыстан кейінгі калпына келтіру бағдарламасы»
Сонымен катар, 2016 жылдан бастап еліміздің Үкіметі аркылы кластерді дамыту бағдарламасын жүзеге асыруда жəне кəсíпкерлерге кызмет көрсету орталыктары шағын жəне орта бизнес үшін кажет акпаратка кол жетімділік пен компанияның тіркеуден бастап кең аукымды такырыптар бойынша көмек алу үшін бірыңғай терезелер ретінде жүмыс істейді.
ҚР Үкіметтің бизнесті колдаудың белсенді саясаты жаһандык экономикалык күлдырау кезіндегі ШОБ дамуына оң əсерíн тигізеді деп сенеді.
Дүниежүзілік банк DoingBusiness жүргізген соңғы сауалнамасында Қазакстанды бизнесті жүргізудің карапайымдылығы бойынша 49-орынға иеленді жəне оны үш немесе одан да көп салада (бизнесті бастау, мүлікті тіркеу жəне төлем кабілетсіздігін шешуде) айтарлыктай жаксартуларға кол жеткізген он елдің катарына косты.
Сондай-ак, 2015 жылғы кəсторындардыщ бəсекеге кабілеттілігін талдау Дүниежүзілік экономикалык форумның жаһандык бəсекеге кабоеттЫк туралы есебінде əлемнщ 140 елінің ішінде 42 орынға ие болғандығын атап өткен жөн (1-сурет).
ТМД елдері арасында Қазакстан рейтингте Әзірбайжаннан кейін екінші орында (40 орын). Ресей 45-орын, Грузия — 66-орын, Украина — 79-орын, Тəжíкстан — 80-орын, Армения — 82-орын, Молдова — 84-орын, Қырғыз Республикасы — 102-орын [2].
Қазакстанның позициясы едəуíр жаксарғанын инновациялык даму факторы байкады (78; +11). Осылайша, инновация (72; +13) жəне бизнестің бəсекеге кабілеттілігі (79; +12) бойынша ілгерілеуге кол жеткізілді. Сонымен катар, Қазакстанның институттар рейтингтік факторы (50; +7) жəне каржы нарығының даму факторлары (91; +7) бойынша жаксарды. Айта кету керек, Қазакстанның позициясы еңбек нарығының тиімділігі факторы бойынша (18; -3) өткен жылмен салыстырғанда 3 тармакка нашарлады.
Қазакстан Республикасының түңғыш Президенті — Елбасы Н.Ə. Назарбаевтың Қазакстан халкына Жолдауында экономикадағы шағын жəне орта бизнестің үлесі 2030 жылға карай екі есеге артуы жəне 2050 жылға карай экономиканың бүл саласы басымдыкка ие болатындығы айтылған [3].
Статистикаға сəйкес, Қазакстанның ЖІӨ-де ШОК үлесі 26 % күрайды, Еуропа елдерімен салыстырғанда бүл көрсеткіш екі есе үлкен жəне ШОК барлык еуропалык бизнестің 99 % күрайды жəне жүмыс істейтін халыктың жартысы жүмыспен камтылған.
Шағын бизнес Қазақстан Республикасында белсенді түрде дамып келеді, алайда даму сапасы жаһандық көрсеткіштерден едəуíр артта қалып отыр. ШОБ ЖІӨ-нің 25,6 % құрайды (дүниежүзілік орташа — 63 %) Қазақстандағы шағын бизнес ЖІӨ-нің 25,6 % -ын құрайды, ал ШОК жұмыскерлерінің үлесі ұлттық еңбек нарығының 36 % құрайды.
Ұлттық экономика ауқымында Қазақстан Республикасында кəсíпкерлíктщ танымалдығы артып келеді, бірақ қызмет қарқыны өте аз — Қазақстан Республикасындағы кəсíпкерлíк белсенділік деңгейі əлемдíк деңгейден екі есе төмен (ЖІӨ-нің 63 % жəне жұмысшылар санының 47 %).
2-суретке сəйкес өңірлер арасында ШОК жалпы өңірлік өнімнің қалыптасуына едəуíр ықпал Нұр-Сұлтан қаласында байқалады — ЖӨӨ 46 %, БҚО (40 %) жəне Алматы (29 %).
ШОК құрылымында сауда қызметін жүзеге асыратын жеке кəсíпкерлердщ жəне жоғары біліктілікті қажет етпейтін салалардың дəстýрлİ үстемдігі байқалады. Сонымен бірге əлемдíк тенденция жоғары қосылған құны бар өнімдер өндірісіне көшу, инновациялық, тиімді өндіріс тетіктерін енгізу болып табылады (Қазақстан 2050). Елдің экономикасының тұрақты дамуы үшін отандық шағын жəне орта кəсíпкерлíктí жетілдіру маңызды екені анық. Бұндай істерді анықтап, оның тиімді шешімін тапқан жағдайдағана экономикалық жетілдіруге қол жеткіземіз.
3-суретте көрсетілгендей, 2017 жылдың сəуíр айының соңында Қазақстан Республикасында 800 мың кəсíпкер бар, бұл ШОК субъектілерінің 68 % құрайды. Бір жыл ішінде олардың саны 15 % азайды. Кəсíпкерлердщ жартысына жуығы (47 %) сауда-саттықпен айналысады [4].
Жеке кəсíпкерде бір қызметкердің жылдық шығарылымы 3 мың долларды құрайды, ал шағын жəне орта бизнесте — 27 мың долларды құрайды.
Шағын кəсторындардыщ (заңды тұлғалардың) саны бір жыл ішінде 8 % өсіп, 191 мың бірлікті құрады. Шағын бизнестің көп бөлігі сауда саласында — 30 % жəне құрылыста — 16 % шоғырланған.
2015 жылдан бастап ШОБ субъектілерін несиелеудің белсенді өсімі байқалды. Банктер берген несиелер саны 2014 жылдан бері 2,3 есе өсті. Өткен жылдың қаңтар айымен салыстырғанда несие көлемі 29 % -ға артып, 3 трлн теңгені құрады [5].
Алайда ШОБ-тің 19 % -ы ғана несие алады, ал қалғаны қайта қаржыландыру немесе басқа көздерден несие алады. Бұл көптеген кəсшорындардьщ несиелік тарихы нашар немесе қажетті құжаттардың болмауына байланысты.
Шағын жəне орта кəсíпкерлíктщ осы көрсеткіштерінің өсуіне қарамастан, сыртқы ортаның нашарлауы жəне екінші деңгейлі банктердің экономиканы кредиттеуінің төмендеуі салдарынан кəсíпкерлíктщ осы сегментінің ел экономикасына қосқан үлесінің төмендеуі байқалады. Бүгінгі таңда ШОБ ЖІӨ-ге қосқан үлесі (ағымдағы мəлíметтер бойынша) өткен жылғы 26,2 % -бен салыстырғанда 25,6 % құрайды.
Шағын жəне орта бизнестің келесі бір тиімді ерекшелігі ұжымдық еңбекке ұмтылуы, жұмыс орнын сақтап қалуға тырысу жəне пайдаға қатысуға негізделген жұмыс нəтижесíнщ максималды болуына мүдделік танытады. Ірі компаниялар кəсíби менеджерлерді жалдайды, ал олар акционерлердің барлық талпыныстарының ерекшеліктерін білмейді, нəтижесíнде басқару проблемаларына алып келеді, ал шағын кəсİпорындарда құрушының өзі менеджер, бір тұлға, сондықтан бұл жерде ешқандай түсініспеушілік мəселесí туындамайды» [6].
Мұның себебі шағын жəне орта бизнесті дамытудың негізгі проблемалары — қаржыландырудың жеткіліксіздігі, ірі қалалардан тыс өтімді кепілзаттың болмауы, ШОБ несиелеу кезінде екінші деңгейлі банктердің кедергілері жəне сату нарықтарына қол жетімділіктің болмауы.
Мемлекеттік-жеке меншік əрíптестíк тетігі ШОБ қолдаудың жаңа мүмкіндіктерін ұсынады. Басты артықшылығы, бұл мемлекеттің серіктес ретінде қатысуы. Мемлекет жобаны жүзеге асыру үшін жер бере алады, инвестициялық жəне пайдалану шығындары мен басқа да мемлекеттік қолдау құралдарына өтемақы төлей алады.
Сондай-ақ, Қазақстандағы ШОБ тиімді дамуы үшін мыналарды атап өту қажет:
- салықтық жəне кедендік əкİмшİлендİрудİ ырықтандыру;
- білікті менеджерлердің, инженерлердің жəне т.б. Қазақстанның еңбек нарығына қол жетімділікті ырықтандыру;
- мемлекеттің бизнестен шығуы;
- реттеуді ырықтандыру.
Осыдан еліміздегі өңірлердегі халықтың төмен төлем қабілеттілігі, бұл кəсíпкерлерге пайда табуды қиындататындығы мен соңғы өнімнің өзіндік құны төмен болғандықтан, кəсİпорындарда жоғары өнімді жəне қымбат жабдықты қолданудың тиімділігі туралы сұрақ туындайды. Тағы бір проблема — бұл кəс■İпорыннын дамуы үшін «арзан» ақшаны тарту мүмкіндігі. Қазақстанда ШОБ дамыту кезінде ШОБ өкілдері арасында басқару дағдылары жетіспейді, мысалы, жобаны басқару сияқты дағдылар осы салада өте маңызды [7].
Қазіргі таңда еліміздегі шағын жəне орта бизнесті мемлекеттік қолдау көп деңгейлі сипатта: салық жүктемесін азайту бойынша шаралар қабылданады, мемлекеттік тексерістен үш жылға дейін босату, пайызы төмен кредиттік қол жетімділікті жеңілдіктер жасалуда. Сондай-ақ шағын жəне орта кəсİпкерлİктİ мемлекеттİк қолдаудағы халықаралық тəжİрибелерİ ескерİлİп, олардың жетİлдİру механизмдері қарастырылған. Заңнамалық базаны қамтамасыз ету, ШОБ-тің инновациялық кəсİпорындарын қаржылық қолдау, Бизнес ашудағы жеңілдетілген процедуралар, əлсİз компанияларды қайта құрылымдау шаралары, Кадрлар дайындау жəне бİрегей технологияларды дамыту, Мемлекеттік сатып алу жүйесін кеңейту арқылы ШОК-ке жəрдемдесу, ШОК тауарларын кепілдікпен сатып алу жүйесі, ШОБ-ті қолдаудың қаржылық емес құралдарын дамыту.
Ісін жаңа бастаған кəсíпкерлердí қолдау мемлекет кепілдіктерімен ұзақ жыл (10–15) мерзімге дейін, жеңілдікпен берілетін несие жылына төменгі пайызбен (5, 6 %) арнайы несиелермен қамтамасыз ету. Көрсетілетін қолдаудың аймақтық бағыттылықтары оның ішінде, инвестициялық үстемақылар мен субсидиялар, амортизациялаудың жеңілдігі бар тəртíбí, ауылшаруашылығы жерлерін қалпына келтірудің мемлекеттік бағдарламалары негізделсе.
Шағын жəне орта бизнес нарықтық экономиканың ең негізгі бөлімдерінің бірі деп айтуға болады. Оған жоғарғы тиімділік, жылдамдық, ыңғайлылық сипаттарына сəйкес келулері керек. Экономиканы дамытудың қозғаушысы ретінде осы жəне басқада артықшылықтар ұлттық құндылықтары ретінде қаралады. Қазіргі уақытта шағын жəне орта бизнес сферасында миллионнан астам адамдар жұмыс істеуде, дегенмен шағын жəне орта бизнесті құрылуы мен өсуі жөніндегі мəселелердİ одан əрİ оқып білуді талап етеді: даму перспективаларын болжау жəне басқару, талдау, бағалаудың икемді жəне тиімді əдíстерíн дайындау.
Қазаңстан Республикасының казіргі койып отырған міндеттерінің бірі, шағын жəне орта кəсíпкерлíктí дамыту екендігі кыркүйектегі Еліміздің президентінің халыкка жолдауы дəлел. Шағын жəне орта бизнесті дамыту, əлеуметтíк-саяси жəне экономикалык өрлеу жаңғыртудың басты күралы. Әсіресе, жеке меншіктің наңты өмірге жүзеге асуы жəне орта таптың калыптасуының мемлекетімізде артңан сайын еліміз көркейіп, халыңтың əлеуметтíк-экономикалыĸ жағдайы жаңсарады. Сонымен бірге, шағын жəне орта кəсíпкерлíк — экономиканың тиімді əрí нəтижелí секторы. Шағын жəне орта кəсíпкерлíк жүмыссыздыңты жоюда, нарыкка кажетті тауарларды жеткізуде, жеке өндірушілердің монополиясын шектеуде жəне экономиканы түрактандыруда шешуші фактор болып табылады.
Қорытындылай келе ауыл шаруашылык өнімдерімен айналысатын жеке кəíпкерлердщ мынадай іс-шараларын ескеру керек деп отырмыз. Ең бірінші ауыл əкíмдерíн жергілікті жеке кəсíпкерлердщ (ЖК) бакша, жеміс-көкөніс дакылдарын өсіретін (карбыз, кауын, аскабак, картоп, кызанак, кияр, сəбíз, пияз, бүрыш, асĸабаĸ, алма, алмүрт, алша, шие, жүзім, кызылша, ĸырыĸĸабат, кəдí (баклажан) өсімдіктерін) өнімдерін тікелей ірі калаларда сату мүмкіндіктеріне жол ашу керек. Ол үшін каланың əкімдерімеш келісе отырып (каладағы халыктың ең көп шоғырланған жерлерден орындар беруге) сатуларына мүмкіндік жасаулары керек. Екіншіден мемлекет сол өнімдерін тасымалдау үшін жағдайлар үйымдастыру (көлік күралдарымен) кажет деп санаймыз. Ауылдың ЖК колдау елімізді арзан отандык өнімдерімен камтамасыз ете отырып, шағын жəне орта бизнестің толык канды дамуына алап келері анык.
Мүның ең бірінші артыкшылығы каладағы халыкты арзан отандык өнімдермен толык каматамасыз етіп, шетелдің зиянды тауарларынан арылуымыз керек. Бүгінгі таңда Нүр-Сүлтан каласында үйымдастырылып жатңан ауылшаруашылык жəрменкелерǐ толың ауылдың ЖК өнімдері болғанмен, екінші (алып сататын) адамдар алып келіп сатуда. Бүл дегеніміз тікелей өндіретін ЖК өнімдерін, екінші адамдар пайда табу максатында кызметтер жасап күн көруде. Ал ауыл шаруашылык өнімдерін өндірушілер ЖК төменгі бағамен өнімдерін сатып, кеткен шығындарын да актай алмауда.
Осындан шағын жəне орта бизнесті дамытудағы негізгі көрсеткіштер:
- еліміздегі жүмыссыздыңты азайтудың негізгі нысаны шағын жəне орта бизнес;
- шағын жəне орта кəсíпкерлíктщ ауылдык жерлерде дамыту;
- мемлекеттік жергілікті органдарының ЖК колдау.
Əдебиеттер тізімі
- Первое Послание Президента Республики Казахстан Касым-Жомарта Токаева народу Казахстана от 02.09.2019 г. Конструктивный общественный диалог — основа стабильности и процветания Казахстана [Электронный ресурс]. — Режим доступа: https://mail.kz.
- Дуниежүзілік банк жəне КРҰЭМ СК мəлíметтерíне байланысты есебі [Электрондык ресурс]. — Қолжетімділік тəртǐбǐ: https://Ranking.kz
- Послание Президента Республики Казахстан — Лидера нации Нурсултана Назарбаева народу Казахстана «Стратегия «Казахстан – 2050»: новый политический курс состоявшегося государства» от 14.12.2012 [Электронный ресурс]. — Режим доступа: www.akorda.kz
- Смағүлова Г.С. Аймактык экономиканы баскару мəселелерı: оку кұралы / Г.С. Смағүлова. — Алматы: Бастау, 2005. — 520 б.
- Аманбаев Ү.А. Кəсǐпорын экономикасы: оку кұралы / Ү.А. Аманбаев. — Алматы: Бастау, 2012 — 432 б.
- Шағын жəне орта бизнестің дамуына кедергі келтіретін факторларды талдау / Э.Е. Ахметова, А.Ж. Оспанбаева // С. Бəйíшев атындағы Актөбе университетінің хабаршысы. — 2016. — № 4. — 97-103 б.
- Данные Агентства Республики Казахстан по регулированию и надзору финансового рынка и финансовых организаций [Электронный ресурс]. — Режим доступа: www.moluch.ru