Еуразиялық экономикалық одақ елдерінде инновациялық қызметтің тиімділігін талдау

Мақала Еуразиялық экономикалық одақ (ЕАЭО) елдерінің арасындағы Ғаламдық инновациялық индекс бойынша ақпаратқа негізделген инновациялардың тиімділігіне қатысты кросс-талдаумен қамтылған. Авторлар ЕАЭО елдерінде ғаламдық инновациялық индекстің макро деңгейде экономикалық өсу мүмкіндіктері туралы ақылға қонымды тұжырымдарды жасау, соның ішінде Қазақстандағы инновациялар мен ғылым мен техникадағы прогрестің күшті жəне әлсіз жақтарын анықтау, бағалау жəне салыстырмалы талдау жасау үшін мүмкіндіктерді зерттеуде. Бағалау барысында инновациялық ресурстарды енгізудің тиімділігі жоғары елдерге Швейцария, Швеция, Нидерланды, Америка Құрама Штаттары жатқызылды. Талдау көрсеткендей, Қазақстан Республикасында инновациялық ресурстар жеткілікті түрде тиімді пайдаланылмаған, осы кезеңде осы саладағы шығындардың артуы қалаған нəтижеге әкелмейді. ЕАЭО елдеріндегі мəселе инновацияларға жəне оның тиімсіз құрылымына деген сұраныстың төмендігі болып табылады: ЕАЭО елдеріндегі кәсіпорындар өздерінің инновациялық қызметін жүзеге асырудан гөрі шетелден дайын жабдықты сатып алу тиімдірек деп санайды. ЕАЭО елдерінің Ғаламдық инновациялық индексі рейтингіндегі салыстырмалы сараптамасы Қазақстанның ең жоғары позициялары, ең алдымен, институттар мен инфрақұрылымдарды дамыту индикаторларымен қамтамасыз етіледі, бұл инновациялық ресурстарды пайдалану тиімділігінің барлық өлшемдерінде айтарлықтай жоғарылайды.

І. Кіріспе

Қазіргі жағдайда еліміздің экономикалық дамуының маңызды міндеті — терең білім экономикасына көшу. Бəсекеге қабілетті жəне серпінді халықаралық экономикада, жаңа ақпараттық дәуірде бұл міндстті іске асыру мемлекеттердің даму стратсгиясында маңызды рөл атқарады. Осыған байланысты қазіргі заманғы өндірістерді дамытуға, дәстүрлі салаларда тиімділікті арттыруға бағытталған білімді пайдалану мемлекет дамуының маңызды факторы болып табылады.

Ішкі жəне сыртқы нарықтардағы бәеекелеетіктің артуы үкіметтерге, кәсіпорындар мен ғалымдарға жаңа бəсскслсстíк артықшылықтарды іздеуге мәжбүр етеді. Ұлттық экономиканың, өңірдің, косіпорынның бəсекеге қабілеттілігін арттыруда ғылыми-зерттеу қызмсті жəне ғылыми- зерттеу нәтижслсрінің жаңа өндірістік процестерге, өнімдсргс, ұйымдастырушылық нсмссс маркетингтік басқару эдістсршс шсбср трансформациясы маңызды рөл атқарады.

Қазақстан Республикасының экономикасындағы инновациялар, зерттеулер мен ишшовациялардың срскшс рөлін саясатксрлср, ғалымдар мсн кəсíпксрлср айқындайды. Осыған байланысты, 2010 жылы Қазақстанның 2010-2014 жылдарға арналған Үдемелі индустриалды- инновациялық дамуының мемлекеттік бағдарламасы қабылданды. Қазіргі уақытта 2015-2019 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының индустриялық-инновациялық дамуының екінші мемлекеттік бағдарламасы аяқталуда.

Экономикалық ынтымақтастық жəнс даму ұйымы (ЭЫДҰ) мəлíмсттсрí бойынша, ЖІӨ-нің 3 % дсңгсйшдсғі ғылыми қарқындылығы әлсмнің жстскші экономикасы қол жсткізугс ұмтылатын ғылыми жүйенің жұмыс істеуі үшін оңтайлы болып табылады. 2017 жылға арналған Статистикалық комитеттің деректері бойынша Қазақстан Республикасының ЖІӨ-нің зерттеу қарқындылығы 0,13 % - ды құрады [1].

ҒЗЖ жəне одан кейінгі инновация — еліміздің ЖІӨ өсуіне əсер ететін басты элемент. Инновациялық потснциалды тиімсіз пайдалану ғылыми зсрттсулср мсн əзíрлсмслсргс қосымша инвсстициялар слдің ІЖӨ-нің өсуінс жсткілікті əсср стпсйтшшс əкслсдí. Осыған байланысты, қазіргі ксздсгі бар инновациялық əлсусттí пайдалану тиімділігі дəл осы.

Жұмыстың мақсаты — ЕАЭО-ға мүше мемлекеттер арасындағы Ғаламдық инновациялық индекс бойынша ақпарат негізінде инновациялық қызметтің тиімділігін талдау.

Зерттеудің максаты:

• макро деңгейде инновациялардың тиімділігін бағалаудың негізгі тэсілдерін карастыру;
• – ЕАЭО-ға мүше мемлекеттер арасында инновациялык кызметтің тиімділігін кросс-талдауға;
• Қазакстанның инновациялык жүйесінің элсіз жəне күшті нүктелерін бағалау үшін алынған деректер негізінде.

Макаланың авторлары Ғаламдык Инновациялык Индекс (GII) негізінде инновациялык кызметтің тиімділігін талдайды. Салыстырмалы талдау үшін бес дамушы нарык таңдалды: Армения Республикасы, Беларусь Республикасы, Қырғыз Республикасы, Қазакстан Республикасы, Ресей Федерациясы (ЕЭО елдерімен үсынылған). Бүл үлгі Қазакстан экономикасымен салыстырудың мүмкіндіктері мен мүмкіндіктеріне негізделген кәсіби пікір негізінде күрылды. Макалада Қазакстанның инновациялык жүйесінің күшті жəне әлсіз жактарын бағалау үшін GII-тің көзкарастары мен деректерін пайдалану мүмкіндіктері көрсетілген.

ІІ. Материалдар мен әдістер

Дамыған елдерде экономиканың инновациялык даму үдерістерін бағалау мәселесі үзак уакыт бойы пайда болды. 30 жыл бойы инновациялык дамудың күрделі индекстерін талдау әдістемесіне [2, 3], соның ішінде, шот-кесте әдісін, бенчмаркингке ерекше көңіл бөлінді.

Кешенді индекстер — әлеуметтік-экономикалык, оның күрделілігі, өзара байланысты жəне кайшы факторлар мен процестер сиякты үлкен жүйені зерттеуге мүмкіндік беретін бірнеше күралдардың бірі. Композиттік индекстерді талдау үшін кластерлеу әдістері (кластерлік объект — аймак немесе ел) жəне факторлык талдау, сондай-ак стандартты регрессиялык талдау əдíсí колданылады.

Кешенді индекстерді əзíрлеуге әртүрлі сарапшылар катысады жəне олардың нəтижелерí əдетте екі негізгі максатты топтармен колданылады. Бірінші топ — бизнесмендер, стратегиялык менеджерлер. Баска топ — бүл ағымдағы жəне болашак реттеу жүйесінің тиімділігі мен орындылығын бағалау, максаттың күшті жəне əлсíз түстарын аныктау жəне талдау жасаумен айналысатын саясаткерлер. Түракты инновациялык даму такырыбының кең таралуы аркасында, күрделі индекстерді пайдаланушылардың аукымы (сонымен катар олардың күрылысы үшін жиналған сараптамалык жəне эмпирикалык акпарат) баспасөз өкілдері, əлеуметтíк ғылымдармен байланысты жəне халыктың кызығушылык таныткан топтарының мамандарымен толтырылады.

Қазіргі уакытта үлттык экономиканың инновациялык даму деңгейін бағалауға мүмкіндік беретін көптеген индекстер бар, олардың ішінде Ғаламдык инновациялык индекс (GII); Жаһандык бəсекеге кабілеттілік индексі (GCI); Еуропалык инновациялык индексі (еуропалык инновациялык есептер кестесі, EIS); Bloomberg инновациялык индексі (BII) жəне баскалары. Жоғарыда аталған жобаларда колданылатын əдíснамалык тəсíлдер айтарлыктай ерекшеленеді. Мəселен, техникалык сипаттамалармен катар (күрамдас бөлікті өлшеу процедурасының конфигурациясы жəне т.б.) деректер көздерін таңдауда айырмашылык бар (үлттык статистикалык кызметтерді сараптамалык іріктеу сараптамасына дейінгі толык зерттеуден).

Соңғы 10-15 жылда 150-ден астам түрлі кешенді индекстер əзíрлендí жəне жарияланды. Олардың барлығы үлттык экономикалардың инновациялык дамуы, экономиканың, ғылымның жəне коғамның өзара байланысы, əлеуметтíк-экономикалык прогресстегі ғылыми-технологиялык кешеннің рөлі жəне т.б. сипаттайды. Алайда, олардың тек шағын бөлігі түракты негізде дамып, стратегиялык шешімдерге негіз болады.

Интеграцияланған инновациялык индекстер саяси шешімдер кабылдау күралдарына жатпайды, бірак олар мемлекеттік саясаттың іске асырылған шараларының көрсеткіші жəне инновациялык дамудың тиімділігі көрсеткіші бола алады.

Интеграцияланған зерттеулермен байланысты ең озык жəне танымал жобалардың бірі Global Innovation Index (GII) болып табылады. GII 2007 жылдан бастап жылына бір рет жариялануда. Ғаламдык инновациялык индексті дайындау жəне жариялау жөніндегі жүмысты Іскерлік баскарудың еуропалык институты (INSEAD), Дүниежүзілік зияткерлік меншік үйымы жəне Корнелл университетіндегі Жоғары баскару мектебі жүзеге асырады. GII шеңберінде түрлі елдердің инновациялык дамуына салыстырмалы талдау жүргізіліп, географиялык жəне əлеуметтíк- экономикалык даму деңгейі (7 топ) бойынша топтастырылған. Ұлттык деңгейде инновацияларға кең көлемде (институттар, адами капитал жəне ғылым, инфракүрылым, отандык нарыктың дамуы, бизнестің дамуы) жəне инновациялардың кол жеткізілген нэтижелерінің (технологияларды жəне білім экономикасын дамыту, шығармашылык нəтижелер) тиімділігіне талдау жасауға мүмкіндік беретін кеңістіктегі шығындардың катынасы ретінде бағаланады.

Ғаламдық инновациялық индекс қазіргі заманғы әлеуметтік-экономикалық прогрестің негізгі компоненттері мен факторларын толығымен көрсетеді (көп дəрежеде — экономикалық). GII-де «білімнің әсерін» сипаттайтын көрсеткіштер бар. GII-2017 рейтингі 82 көрсеткішке негізделген (олардың көпшілігі ұлттық статистикалық агенттіктерден алынған көрсеткіштер) жəне әлемнің барлық аймақтарының 127 елін қамтиды, онда планетаның жалпы халқының 92 % өмір сүреді жəне олар бірге Жаһандық ЖІӨ-нің 98 %-ын құрайды.

GII-2017 шығарылымы 2016 жылға арналған ақпарат негізінде дайындалды (деректердің жалпы көлемінің 38,7 %-ы), деректердің 38,1 %-ы 2015 жылы, 11,3 %-ы 2014, 5,7 %-ы 2013, Рейтингілік деректердің 3 %-ы 2006–2012 жылдарға арналған жағдайды көрсетеді.

GII-2017 82 көрсеткіш негізінде есептелген, ол деректер көзіне қатысты үш топқа бөлінеді:

• 58 көрсеткіш ұлттық агенттіктердің статистикалық деректерінің негізінде есептеледі;
• 19 көрсеткіш халықаралық рейтингтер негізінде есептеледі;
• 5 көрсеткіш Дүниежүзілік экономикалық форумның сауалнамасының деректері бойынша есептеледі.

Жаһандық инновация индексінің барлық көрсеткіштері 21 индикаторға енгізілген, олардың әрқай- сысы бірнеше (2–5) көрсеткіштерді біріктіру арқылы қалыптастырылады. Үш рейтингтік көрсеткіштің топтары оған енгізілген индикаторларды біріктіру арқылы есептелген жеті компонентті құрайды.

GII рейтингісі соңғы екі субиндекстің орташа мәні ретінде есептеледі — инновациялық ресурстар жəне инновациялар нәтижелері:

1. Инновациялық ресурстардың субиндексі: бір реттік ресурстар жəне инновацияларды енгізу шарттары: 1. Институттар. 2. Адами капитал жəне ғылым. 3. Инфрақұрылым. 4. Ішкі нарықты дамыту. 5. Бизнесті дамыту.
2. Инновациялар нәтижелерінің кіші индексі: инновацияларды енгізудің практикалық нәтижелеріне қол жеткізілді: 6. Технология мен білімді дамыту. 7. Шығармашылық қызметті дамыту [4].

Инновацияның тиімділік коэффициенті инновацияларды қалыптастырудың қол жеткізілген практикалық нәтижелерінің инновациялық жəне бір реттік ресурстарға қойылатын талаптарға қатынасы ретінде анықталады. Инновациялық қызметтің тиімділік факторы инновациялық белсенділіктің осы инновациялық әлеуеті бар жиынтық өнімділігін көрсетеді.

Ең соңғы есеп 2018 жылы жарияланды. Біздің зерттеу 2011–2017 жылдардағы GII рейтингін талдайды.

Ғаламдық инновациялар индексіндегі елдердің позициялары тек инновациялық дамудың жағдайлары мен тиімділігін бағалаудан ғана емес, сонымен қатар рейтингтің өзін қалыптастыру практикасындағы өзгерістерге байланысты. Осылайша жыл сайын есептеу әдіснамасын жетілдіру бойынша тиісті ұсыныстар жасалады, есептеу әдістемесіне өзгерістер енгізіледі (деректер көздері, елдердің құрамы, деректерде жоғалтылған құндылықтар мен шығарындыларды есепке алу жəне т.б.). Осылайша, GII әртүрлі факторлардың әсерін бағалауға жəне елдер арасындағы салыстыруды жүргізуге мүмкіндік береді, алайда алдыңғы жылдардағы нəтижелермен салыстыру əрдайым дұрыс емес жəне қосымша аналитикалық күштерді талап етеді. Тікелей салыстырмалы талдау мен индикаторлардан басқа, GII-нің жылдық есебінде берілген тақырып бойынша бірқатар талдамалық бөлімдер бар.

Осылайша, күрделі индекстер халықаралық деңгейде кешенді əлеуметтíк-экономикальщ жүйенің инновациялық дамуын бағалау үшін пайдаланылады. Бұл зерттеуде инновациялық белсенділіктің индексациясы жəне макро деңгейде рейтингтердің құрылысы қарастырылады.

Инновациялық қызметті талдау үшін мақала авторлары бес дамушы нарықтарды: Армения Республикасы, Беларусь Республикасы, Қырғыз Республикасы, Қазақстан Республикасы, Ресей Федерациясы (ЕЭО елдерімен ұсынылған) таңдайды. ЕАЭО — 183,7 млн. Адам тұратын  мемлекетаралық кеден шекаралары болмаған бірыңғай нарық [5]. ЕАЭО елдерінде дамудың макроэкономикалық параметрлері бойынша полярлық өзгеріс бар. ЕАЭО елдері экономикалық өсу стратегиясының, экономикалық дамудың ұлттық модельдерінде, ұлттық экономикалардың құрылымында, нарық көлемі, ресурстық əлеует, мемлекетаралық сауда-экономикалық ынтымақтастық деңгейінде айырмашылықтарға ие. Сонымен бірге, ЕурАзЭҚ-қа мүше мемлекеттердің болашақ экономикалық өсуін арттыру үшін мемлекеттік жəне жеке ғылыми зерттеулер мен халықаралық ынтымақтастықты тереңдету үшін кең мүмкіндіктер бар.

ІІІ. Əдебиетт шолу

Заманауи экономикадағы өзекті мəселелердщ қатарында елдердің инновациялық əлеуетíн қалыптастыру жəне дамыту факторларын, сондай-ақ ұлттық экономикалардың инновациялықдамуының тиімділігін зерттеу болып табылады. Экономиканың инновациялық саласын дамытуды, сондай-ақ тиімді саясатты әзірлеуді көрсететін процестерді зерделеу кезінде интеграцияланған тәсілдер пайдалы, оның ішінде индекстің талдау әдісіне негізделген [6]. Ғалымдардың құрамдас индекстерге негізделген зерттеуге қызығушылығы негізінен өңірлер, инновациялық экожүйелер жəне ел сияқты өте күрделі нысандардың даму деңгейінің «табыстылығының» көп критерийлік бағалауын эмпирикалық жүзеге асыруды ұсынады. Мұндай зерттеулер зерттелетін объектілердің кемшіліктерін, проблемаларын жəне артықшылықтарын, сондай-ақ прогресті қиындататын немесе жеңілдететін факторларды анықтауға көмектеседі.

Hollanders жəне Esser «Инновациялық қызметті өлшеу» жұмысында Еуропалық Одақтың 27 елінің инновациялық қызметі бағаланды. Зерттеу барысында авторлар еуропалық инновациялық индексті (еуропалық инновациондық есеп шоты, EIS) құрастыру үшін алынған көрсеткіштерді пайдаланды. EIS екі негізгі топқа бөлінген инновациялық белсенділіктің 25 айнымалы мәнін қамтиды: кіріс параметрлері жəне инновациялық нəтижелер [7].

Кіру параметрлері, өз кезегінде, 3 негізгі топты қамтиды: инновациялық драйверлер, білімді жасау, білімді беру жəне қолдану. Авторлардың жүргізген талдауы нәтижесінде барлық елдер қолда бар ресурстарды пайдаланудың тиімділігіне сəйкес төрт топқа біріктірілді. Германия, Швеция, Ұлыбритания, Дания, Швейцария жəне Финляндия инновациялық көшбасшы болып табылады. Сонымен қатар, авторлар ресурстық тиімділік көрсеткішіне уақыт лагының әсері туралы зерттеулер жүргізді. Нәтижесінде, 3-4 жыл уақытын жоғалту көрсеткіші көрсеткішке айтарлықтай эсер етпейді [7].

Global Innovation Index (GII) индексіне назар аудару керек. (М.В. Попова) Айта кету керек, бұл эдіс 82-нен астам индикаторды ескереді, бұл оның сөзсіз артықшылығы болып табылады. Газет ГИИ- дің елдің инновациялық потенциалы ретінде инновацияны жəне оның нэтижесін бағалайтындығын қорытындылады [8].

Индикаторлар, кез-келген басқа сараптамалық-аналитикалық эдіс сияқты субъективизм мен жеңілдетулердің ерекшеліктерін қамтиды. Индикаторларды біріктіру кезінде кейбір маңызды ақпарат жоғалуы мүмкін, яғни, жеке ескертулердің ерекшеліктерін ескермейді. Жеке индикаторлардың өзара эсері тек ішінара ескеріледі [9,10]. Дегенмен қазіргі заманғы ғылыми дэстүрлерде күрделі индекстер күрделілікті біріктіру құралы ретінде қабылданады.

ЕАЭО сарапшылары Ғаламдық инновациялық индекстің эдіснамалық жетіспеушіліктерін атап өтті: патенттер мен пайдалы модельдер үшін көрсеткіштерді бағалаудың күрделілігі, сондай-ақ өнеркәсіптік меншік объектілеріне арналған есеп рәсімдерінің мүмкін еместігі, атап айтқанда, Еуразиялық патенттік конвенция [11].

Ғылыми əдебиетте инновациялық саланың тиімділігін талдау үшін пайдаланылатын ресурстарға арналған түрлі нұсқалар зерттелген. Осылайша, эртүрлі индикаторлар арасында ең танымал болып саналады: ғалымдардың саны миллион адамға [12, 13], интеллектуалдық меншік құқықтарын пайдалану құндылығы жəне ЖІӨ білімінің қарқындылығы [7]. Зияткерлік меншік құқықтарын, жоғары технологиялық экспортты, ақпараттық-коммуникациялық технологияларды жəне төлемдерді экспорттаудан алынғаннан кейін төмендегі шығыс параметрлері есепке алынады.

«Қазақстан Республикасындағы білім беру жүйесінің инновациялық дамуы» инновациялық- зерттеушілік қызметтің уақыттық артта қалуымен сипатталады, себебі инвестициялардың өсуі нэтижелердің тез артуына экелмейді [14]. Алайда Allanedrs жəне Esser эмпирикалық зерттеулері [7] көрсеткендей, уақытты жоғалту ресурстарды инновациялық нəтижелерге қайта есептеудің тиімділігіне əсер етпейді. GII, EIS сияқты негізгі индекстер уақытты кешіктіруді ескермейді.

Макро деңгейде инновациялық қызметті зерттеу көптеген ғылыми ұйымдар мен институттармен жүргізілді. Экономикалық ынтымақтастық жəне даму ұйымы (ЭЫДҰ) өз баяндамасында [15] əр түрлі сапалық жəне сандық көрсеткіштерді, инновациялық қызметтің нэтижелерін жəне 27 ЭЫДҰ елдеріндегі инновацияларды дамыту шарттарын зерттейді. Еуропалық комиссияның зерттеуі [16] макро деңгейде инновациялық қызметті бағалаудың кешенді əдíстемесíн ұсынады.

Нəтижелер мен дəлелдер

Көптеген дамыған жəне дамушы елдерде өзгеретін технологиялық құрылымның экономикалық өсуі жаңа өндірістер мен технологияларды енгізумен байланысты. Әлемдік нарықтардағы жоғары бəсекелестíк жағдайында халықаралық еңбек бөлінісінде мемлекеттің рөлін арттырудың маңызды шарттарының бірі инновациялар мен өндірістің өзектілігін қамтамасыз ету болып табылады.

Жоғарыда айтылғандай, мемлекет пен əлемде болып жатқан инновациялық процестер туралы идеяларды білгісі келетін мемлекеттік органдардың басшылары, зерттеушілері мен басқа да тұлғалары Global Innovation Index (GII) болып табылады.

1-сурет ЕАЭО-ға мүше мемлекеттердің басқа елдермен салыстырғанда Жаһандық инновациялық индекс бойынша позицияларын ұсынады.

Мəселен, жетінші жыл қатарынан Швейцария GII жалпы рейтингін басқарады, онда 25 орынның 24-і табысы жоғары елдерге тиесілі — Қытай 22-ші орынды иемденеді. 2016 жылы Қытай әлемнің бірінші орташа табысты ел болды, ол GII рейтингісінде 25 елдің қатарына кіреді.

2011–2017 жж. Ғаламдық инновациялық индексінің рейтингін талдау. Біз жаһандық экономикада дамушы жəне дамыған елдердің инновациялық мүмкіндіктері арасындағы айырмашылық бар деп тұжырымдаймыз. Осыған байланысты, дамушы жəне дамыған елдердің инновациялық кемшіліктерін азайту бойынша күш-жігер жұмсау үшін, дамушы нарық елдеріне олардың инновациялық қызметінің күшті жəне әлсіз тұстарын түсіну қажет, содан кейін тиісті мемлекеттік саясатты әзірлеу жəне жүйені үйлестіру керек.

GII-ге сəйкес мемлекеттің инновациялық даму деңгейі ЕАЭО-ға қатысушы Қазақстан мен басқа елдер болашақта технологиялық серпілісте шектеулерге ие екендігін көрсетеді (1-кесте).

1-кесте

2011–2017 жылдардағы GII деңгейінде ЕАЭО-ға мүше мемлекеттердің позициясы

Дерек көзі: [4, 17–23].

1 Беларуссия 2012 жылдан бастап GII рейтингісінде ұсынылған

2017 жылы Еуразиялық Экономикалық Одақ GII рейтингісінде 127 экономиканың 50-ші орын алады. 2016 жылмен салыстырғанда, Беларусь (79-дан 88-орын), Қазақстан (75-ден 78-ші орынға) жəне Ресей (43-тен 45-орынға) жағдайында өзгеріс тудырған үш позициялардың төмендеуі байқалды (47-ден 50-орынға дейін).

1-кестеде келтірілген деректерге талдау көрсеткендей, Қазақстанның 2011–2017 жылдарға арналған GII рейтингісіндегі позициясы. 6 сатыға көтеріліп, 19 қадаммен Ресей, Армения — 23, Қырғызстан — 9-ға жетті. Осы кезеңде Қазақстан үшін ең қолайлы болып 2016, 75-ші орын алды.

Жалпы, ЕАЭО-ға мүше мемлекеттер GII рейтингінде жоғары емес. Айта кету керек, топтастырудың ең жақсы көрсеткіші (Ресей) рейтинг көшбасшысына (Швейцария) қарағанда екі есе төмен.

Содан кейін қоғамнан инновацияға деген сұранысты қамтамасыз ететін кіріс факторларының (институттар, адами капитал жəне зерттеулер, жалпы инфрақұрылым, нарықтардың күрделілігі жəне бизнес жүргізудің күрделілігі) күрделі индекстерінің өзгеру динамикасына қараймыз (2-кесте).

2-кесте Еуразиялық экономикалық одаққа мүше мемлекеттердің 2011–2017 жылдарға арналған Инновациялық ресурстардың кіші индексі бойынша ҒТБ рейтингінде орналасуы

Дерек көзі: [4, 17–23].

1 Беларуссия 2012 жылдан бастап GII рейтингісінде ұсынылған кестеде келтірілген деректер Қазақстан, Ресей жəне Беларуссия инновациялық ресурстық субиндексте өз позицияларын тұрақты түрде жақсартып отырғандығын көрсетеді. Дегенмен, 3- кестедегі деректерден көріп отырғанымыздай, инновациялық қызметтің тиімділігі тұрғысынан осы елдердің ЕАЭО-дағы ұстанымдары айтарлықтай əлсíз. Бұл осы елдердегі қолданыстағы инновациялық потенциалды тиімді іске асырудың жоқтығын көрсетеді.

Қоғамдағы инновациялар нəтижелерíн көрсететін кешенді индекстердің өзгеру динамикасын (технологияларды жəне білім экономикасын дамыту, шығармашылық қызметтің нəтижелерí) бағалауға мүмкіндік беріңіз.

3-кесте Еуразиялық экономикалық одаққа мүше мемлекеттердің 2011–2017 жылдардағы инновация, іық нәтижелердің субиндексі бойынша GII рейтингісіндегі рейтингі

Дерек көзі: [4, 17–23].

1 Беларуссия 2012 жылдан бастап GII рейтингісінде ұсынылған

кестеде келтірілген деректерге талдау көрсеткендей, ЕАЭО-ға мүше мемлекеттердің иннова- циялар нəтижелерíнщ субинадзясындағы позициясы жалпы GII рейтингісінде мемлекеттердің пози- циясы динамикасымен тығыз байланысты жəне қоғамның инновацияларға қатысты неғұрлым бей- жай болып келе жатқанын көрсетеді. Сонымен қатар, парадокс: бір жағынан, ЕАЭО елдерінде (Арме- ниядан басқа) инновацияларды дамытуға əсер ететін факторлар мен жағдайлардың жақсаруы, екінші жағынан, қоғам инновацияларға қатысты пассивті болып келеді. Осыған байланысты ЕАЭО елдеріндегі проблемалар инновацияларға жəне оның тиімсіз құрылымына деген сұранысқа ие: ЕАЭО елдеріндегі кəсíпорындар өздерінің инновациялық қызметімен айналысуға қарағанда, шетелге дайын жабдықты сатып алу үшін тиімдірек. Мемлекет пен жекеменшік сектор инновацияларды енгізуге мүдделі емес. Осыған байланысты өндіріс құрал-жабдықтардың, технологиялар мен процестердің ескіруіне байланысты төмендейді. Осылайша, қоғамның инновацияға деген жаңылыстылығының салдарынан экономика тоқтап қалады.

Әлеуметтік сауалнама нəтижелерí ЕЭО-ға мүше мемлекеттердің GII суб-индекстеріндегі үстанымымен байланысты (4-кесте).

1. кесте

ЕАЭО-ға мүше мемлекеттердің 2017 жылғы басқа елдермен салыстырғанда,

GII субинадексіндегі позициясы

Дереккөзі: [4]

Өкінішке орай, ЕАЭО елдерімен салыстырғанда, Қазакстанның əлсíз позициялары шығармашылык кызметтің, бизнес пен адам ресурстарының, оның ішінде елдегі ғылыми-зерттеу кызметін, білім деңгейі мен стандарттарын бағалауда байкалады [24, 25].

Бүдан кейін біз субиндекс жəне GII индикаторларына сəйкес Қазакстанның инновациялык дамуының күшті жəне əлсíз жактарын егжей-тегжейлі бағалау жүргіземіз.

Қазакстан Республикасының инновациялык жүйесінің артыкшылыктары мен кемшіліктері.

5-кестеде Қазакстанның инновациялык дамуының күшті жəне əлсíз жактарын жəне субиндекстерге жəне GII индикаторларына сəйкес бағалау келтірілген.

5-кесте

Қазақстанның инновациялык дамуының күшті жəне әлсіз жақтары: 2011, 2017

Ескерту. GII-2011 құрамында 125 ел, GII-2017 — 127, бұрын айтылған салыстырмалы талдаудың шектеулері ескеріле отырып;

(•) — ең күшті,

(о) — Қазақстанның инновациялық дамуының әлсіз жақтары (жалпы көрсеткіштер мен GII индикаторлары арасында).

Дерек көзі: GII деректеріне негізделген авторлардың сараптамалық бағалауы.

2017 жылғы деректерге сəйкес Қазақсланның инновациялык салада бəсекелестíк артыкшылыктары мынадай өлшемдерде шоғырланған:

1. Институттар (55 орын): жүмыстан босату (22 орын), бизнес ортасы (31), бизнесті бастау жеңілдігі (38), төлем кабілетсіздігі туралы шешімдер кабылдаудың карапайымдылығы (34).
2. Инфракүрылым (60 орын): АКТ-ға колжетімділік (37), электронды мемлекеттік кызмет көрсету жүйесін дамыту (31), электр энергиясын өндіру (33), жалпы капиталды калыптастыру (28).

Инновациялык жүйенің баска да мыкты жактары: инвесторларды корғау (азшылык) (3-орын), жоғары тсхнологиялык кызмсттсрдс жүмыс істейтін кызмстксрлср (41), жоғары білімі бар əйелдердí жүмыска орналастыру (29), зияткерлік меншікті пайдалану төлемдері (14) (26), ЖОО-ның үш жоғары оку орнының рейтингісі (35), үлттык патент иеленушілердің үлттык патент ведомстволарына берілетін пайдалы модельдерге патенттік өтінімдер саны (26), жоғары технологиялык өнім экспортының көлемі (30).

Керісінше, келесі топтардың көрсеткіштері Қазакстанның үстанымын нашарлатады:

1. адами капитал жəне ғылым (71 орын): білім беру шығыстары, ЖІӨ-ге% 104, зерттеулерге жəне дамытуға жалпы шығыстар ЖІӨ-ге% 92, ал үш ірі компанияларды зерттеуге жəне дамытуға орташа шығындар (43).
2. Ішкі нарыктың дамуы (80-орын): композиттік индикатор — несие (105), сондай-ак таңдалған индикаторлар: вснчурлык капитал (88) жəне жергілікті деңгейдегі 6әсскслсстіктің каркындылығы (97).
3. Кəсшксрлíктí дамыту дсңгсйі (87 орын): шст слдік көздсрдсн каржыландырылатын зсрттсулср мсн əзíрлсмслср (88) жəнс білімді алу (89), кластсрлсрді дамыту дсңгсйі (109), сондай-ак индикаторлар.
4. Технология мен білім экономикасын дамыту (88 орын): халыкаралык патенттік өтінімдер саны (76), ғылыми-техникалык макалалар саны (118), білімнің əсер етуі (101), компьютерлік бағдарламалык камтамасыз етуге жүмсалған шығындардың жалпы көлемі (119), ISO 9001 сапа сертификаты, берілген сертификаттардың саны (106), АКТ кызметтерінің экспорты (109), зияткерлік меншік кірісі (101).
5. шығармашылык кызметті дамыту (95-орын): материалдык емес активтер (99), шығармашылык тауарлар мен кызметтер (107), ортак жоғарғы деңгейлі домендер (112).

Қазақсланның инновациялык жүйссінің баска да əлсíз жактарына мыналар жатады: энергия түтыну бірлігіне ЖІӨ (102), ISO 14001 (99) шығарған экологиялык сертификаттар саны.

Қорытынды жəне тұжырымдар

1. Инновациялык дамуды макро деңгейде көрсететін көрсеткіштер мен рейтингтердің басты артыкшылығы, олар көптеген облыстарда бағаланып, еліміздің инновациялык белсенділігін жан- жакты камтитындығы болып табылады. Жиынтык аналитикалык көрсеткіш ретінде индекстер күрдслі күбылыстарды салыстыру үшін кажст. Дсгснмсн, ортүрлі слдсрдің инновациялык белсенділігін талдай отырып, олар инновация көздерінің накты сапалык ерекшеліктерін көрсетпейді. Осыған байланысты индскстсрдің мəндсрíн талдауға сыни көзкарас кажст.
2. Нəтижелер инновациялык ресурстарды Швейцария, Швеция, Нидерланды, АҚШ сиякты инновациялык нəтижелерге айналдыру тиімділігінің жетекші елдерінің бар екендігін көрсетеді. Әлсмдік экономикада дамушы жəнс дамыған слдсрдің инновациялык мүмкіндіктсрі бар. Осыған байланысты, дамушы жəне дамыған елдердің инновациялык кемшіліктерін азайту бойынша күш- жігср жүмсау үшін, дамушы нарык слдсрінс олардың инновациялык кызмстінің күшті жəнс əлсíз түстарын түсіну кажст, содан ксйін тиісті мсмлсксттік саясатты əзíрлсу жəнс жүйсні үйлсстіру ксрск. Сонымен катар, егер Қазакстан туралы айтатын болсак, біз келесі корытынды жасауға болады: елдегі инновацияның колданыстағы ресурстары тиімді пайдаланылмайды, осы кезеңде осы саладағы шығындардың артуы калаған нəтижсгс əкслмсйдí.
3. Елдердің инновациялык кызметін бағалау үшін шартты біртекті топтардың көрсеткіштерін жəне рейтингтерін пайдалану салыстырмалы талдау жасауға жəне осы елдердің инновациялык даму ерекшеліктерін аныктауға мүмкіндік береді. Жалпы, ЕАЭО-ға мүше мемлекеттер GII рейтингінде жоғары емес. Айта кету керек, топтастырудың ең жаксы көрсеткіші (Ресей) рейтингтің көшбасшысы (Швейцария) карағанда екі есе төмен.

ЕАЭО-ға мүше мемлекеттердің инновациялар субинадзясындағы позициялары мемлекеттердің жалпы GII рейтингісіндегі позицияларының динамикасымен байланысады жəне коғамныңинновацияларға қатысты неғұрлым бей-жайдан келе жатқанын көрсетеді. Сонымен қатар, парадокс: бір жағынан, ЕАЭО елдерінде (Армениядан басқа) инновацияларды дамытуға əсер ететін факторлар мен жағдайлардың жақсаруы, екінші жағынан, қоғам инновацияларға қатысты пассивті болып келеді. Осыған байланысты ЕАЭО елдеріндегі проблемалар инновацияларға жəне оның тиімсіз құрылымына деген сұранысқа ие: ЕАЭО елдеріндегі кəсíпорындар өздерінің инновациялық қызметімен айналысуға қарағанда, шетелге дайын жабдықты сатып алу үшін тиімдірек.

ЕАЭО-ға қатысушы елдердің инновациялық əлеуетíн талдау Қазақстанның салыстырмалы артықшылықтарын анықтады. Атап айтқанда, институттар мен инфрақұрылымды дамытудың жоғары қарқыны. Адам дамуының деңгейіне қатысты Қазақстан орта білім берудегі оқушылар / мұғалімдердің қатынасы бойынша көшбасшы. Сонымен қатар, ішкі нарық, бизнес, технология жəне шығармашылық белсенділікті, экономикалық еркіндікті дамыту сияқты бірқатар көрсеткіштер бойынша Қазақстан артта қалып отыр.

Ел арасындағы салыстырулардың нəтижелерí Қазақстанның инновациялық жүйесін кешенді дамытуға бағытталған, теңдестірілген жəне жан-жақты саясаттың қажеттілігін растайды.

Трансшекаралық талант пен білім алмасу арқылы инновациялық нəтижелердí кеңінен қолдануға болады. Біздің ойымызша, ЕурАзЭҚ-қа мүше мемлекеттердің болашақ экономикалық өсуін арттыру үшін мемлекеттік жəне жеке ғылыми-зерттеу шеңберіндегі халықаралық ынтымақтастықты тереңдету үшін кең мүмкіндіктер бар. Ұлттық деңгейдегі инновациялық саясат тікелей трансшекаралық білім таратуды дамытуға жəне халықаралық ынтымақтастықты дамытуға бағытталуы керек. Басқарушы құрылымдар ЕАЭО елдерінде білім мен технологияларды беруді, сондай-ақ олардың таралуын ұлғайтуға тырысуы керек.

Кейінгі зерттеулерде ғылыми-зерттеу жұмыстарының нəтижелİлíгíн жəне ұйымдардың инновациялық қызметінің тиімділігіне талдау жасау жоспарланып отыр. Бұл зерттеулер еліміздің ұлттық инновациялық саясатындағы осалдықтарды анықтауға жəне болашақ даму нүктелерін анықтауға көмектеседі.

Əдебиеттер тізімі

1. Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігі Статистика комитеті [Электрондық ресурс]. — Қолжетімділік тəртİбİ: http://stat.gov.kz
2. Grupp H. Managing new product development and innovation: A microeconomic toolbox / H. Grupp, S. Maital. — Cheltenham: Edward Elgar, 2001.
3. Grupp H. Indicators for national science and technology policy: how robust are composite indicators? / H. Grupp, M.E. Mogee // Research Policy. — 2004. — Vol. 33, No. 9. — P. 1373-1384.
4. GII. Innovation feeding the world. WIPO, Cornell University, INSEAD, 2017. — 463 p. [Electronic resource]. — Access mode: https://www.globalinnovationindex.org.
5. Евразийский экономический союз в цифрах: краткий стат. сб. // Евразийская экономическая комиссия. — 2018. — 206 с.
6. Nardo M. Handbook on constructing composite indicators: methodology and user guide / M. Nardo, M. Saisana, A. Saltelli, S. Tarantola, A. Hoffman, E. Giovannini. — Paris: OECD, 2008.
7. Hollanders H. Measuring Innovation Efficiency. INNO Metrics / H. Hollanders, F. Celikel-Esser. — 2007. [Electronic resource]. — Access mode: http://www.pedz.uni-mannheim.de/daten/edz-h/gdb/07/eis_2007_Innovation_efficiency.pdf/. (Accessed 6 October 2018).
8. Popova M.V. International Experience for Construction of Innovative Development Indices [Electronic resource] / M.V. Popova // Modern Scientific Researches and Innovations, (3). — 2013. — Access mode: http://web.snauka.ru/issues/2013/03/23033 (Accessed: 7 October 2018) (in Russian)
9. Molle F. Water poverty indicators: Conceptual problems and policy issues / F. Molle, P. Mollinga // Water Policy. — 2003. Vol. 5, No. 5-6. — P. 529-544.
10. Abson D.J. Using principal component analysis for information-rich socio-ecological vulnerability mapping in Southern Africa / D.J. Abson, A.J. Dougill, L.C. Stringer // Applied Geography. — 2012. — Vol. 35, No. 1-2. — P. 515-524.
11. Аналитический доклад «Экономическое развитие Евразийского экономического союза и государств-членов в 2017 году: международные рейтинги». — М.: Департамент макроэкономической политики ЕЭК, 2017. — 131 с.
12. Sharma S. Inter-Country R&D Efficiency Analysis: an Application of Data Enve- lopment Analysis / S. Sharma, V. Thomas // Scientometrics. — 2008. — 76 (3). — 483-501. DOI: 10.1007/s11192-007-1896-4.
13. Wang E.C. Relative Efficiency of R&D Activities: a Cross-Country Study Accounting for Environmental Factors in the DEA Approach / E.C. Wang, W. Huang // Research Policy. — 2007. — 36 (2). — 260-273. DOI: 10.1016/j.respol.2006.11.004.
14. Kirdasinova, K.A., Turmakhanbetova, S.S., Shayakhmetova, S.T., Mukhadzhanova, A.G., & Nurmukhametov, N.N. Innovative Development of the Education System in the Republic of Kazakhstan / K.A. Kirdasinova, S.S. Turmakhanbetova, S.T. Shayakhmetova, A.G. Mukhadzhanova, N.N. Nurmukhametov // International Business Management. — 2016. — 10(16). — 3449-3460.
15. OECD. Ministry of Economic and Business Affairs and Centre for Economic and Business Research: Benchmarking Innovation Policy and Innovation Framework Conditions [Electronic resource]. — 2004. — Access mode: http://www.oecd.org/site/worldforum/33705586.pdf.
16. Technopolis group & MIOIR (2012): Evaluation of Innovation Activities. Guidance on methods and practices. Study funded by the European Commission, Directorate for Regional Policy.
17. GII. Winning with Global Innovation. WIPO, Cornell University, INSEAD [Electronic resource]. — 2016. — 451 p. — Access mode: https://www.globalinnovationindex.org
18. GII. Effective Innovation Policies for Development. WIPO, Cornell University, INSEAD [Electronic resource]. — 2015. — 453 p. — Access mode:https://www.globalinnovationindex.org
19. GII. The Human Factor in Innovation. WIPO, Cornell University, INSEAD [Electronic resource]. — 2014. — 429 p. — Access mode:https://www.globalinnovationindex.org
20. GII. The Local Dynamics of Innovation. WIPO, Cornell University, INSEAD [Electronic resource]. — 2013. — 417 p. — Access mode:https://www. globalinnovationindex. org
21. GII. Stronger Innovation Linkages for Global Growth. WIPO, INSEAD [Electronic resource]. — 2012. — 462 p. — Access mode:https://www.globalinnovationindex.org
22. GII. Accelerating Growth and Development. INSEAD [Electronic resource]. — 2011. — 381 p. — Access mode:https://www.globalinnovationindex.org
23. Griliches Z. Issues in Assessing the Contribution of Research and Development to Productivity Growth / Z. Griliches // The Bell Journal of Economics. — 1979. — 10 (1). — 92-116.
24. Yeleussov A. Education quality assurance strategy in Kazakhstan / A. Yeleussov, N. Kurmanov, B. Tolysbayev // Actual Problems in Economics. — 2015. — 164. — P. 142-150.
25. Kurmanov N. Innovative activity of small and medium-sized enterprises in Kazakhstan and factors of its development / N. Kurmanov, B. Tolysbayev, D. Aibossynova, N. Parmanov // Economic Annals-XXI. — 2016. — 158(3-4(2)). — P. 57-60. DOI: http://dx.doi.org/10.21003/ea.V158-13