Ауыл шаруашылығын субсидиялау мәселелері

Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығы саласындағы бюджеттік субсидиялау үрдістері зерттелді, агроөнеркəсіптік кешенді республикалық бюджеттен субсидиялау жүйесінің 2012–2018 жж. аралығында елеулі өзгерістерге ұшырау жағдайы талданды. Келесі бағыттар бойынша субсидиялауды жүзеге асыру бағыттары зерттелді: инвестициялық салымдар кезінде АӨК субъектісі шеккен шығыстардың бір бөлігін өтеу; АӨК субъектілерін қаржылық сауықтыру бағыты шеңберінде кредиттік жəне лизингтік міндеттемелер бойынша пайыздық мөлшерлемені субсидиялау; ауылшаруашылығы малдарын, техника мен технологиялық жабдықтарды сатып алуға кредит беру, сондай-ақ лизинг кезінде сыйақы мөлшерлемелерін субсидиялау; АӨК саласындағы дайындаушы ұйымдарға есептелген қосылған құн салығы шегінде бюджетке төленген қосылған құн салығының сомасын субсидиялау. Субсидиялар белгілі бір ресурстар түрлерінің қолжетімділігін арттыру мақсатында берілгендіктен, субсидиялардың экономикалық мəнí субсидиялар арналған кəсíпорындардыц (саланың) бəсекеге қабілеттілігін арттыру болып табылатыны қорытындыланды. Субсидиялау үрдісіндегі келесідей кемшіліктер анықталды: инвестициялық субсидиялау қағидаларында өңірлердің даму əлеуетíне қарай өлшемдер ескерілмейді; субсидиялау ережелерінде бағыттарды қаржыландырудың шекті көлемі регламенттелмеген, сол арқылы басымдықтың төменгі қатарындағы бағыттар үшін қаражаттың болмауы тəуекелí туындайды; ауыл шаруашылығы малдарын, техника мен технологиялық жабдықтарды сатып алуға несие беру сыйақы мөлшерлемелерін субсидиялау көп жағдайда өңірлерде сұранысқа ие емес. Қаражатты жоспарлау жыл сайын бөлінетін көлемдерді резервтеу жəне оларды одан əрí қайта бөлу мақсатында жүзеге асырылады. Лизинг алу кезінде сыйақы мөлшерлемелерін субсидиялау инвестициялық субсидиямен (ынталандыру жоспарында) қиылысатынын, ал мемлекеттік қолдау шараларын (кредиттер жəне технологиялық жабдықтар лизингі бойынша, ауылшаруашылық жануарларын сатып алуға, сондай-ақ инвестициялық субсидиялар бере отырып, ауылшаруашылық техникасының лизингі бойынша сыйақы мөлшерлемелерін субсидиялау) қоса атқару заңмен қарастырылғанын ескере отырып, субсидиялардың тиімділігін бағалау үрдісі жəне олардың салаға əсерí күрделене түсуде. Айналым қаражатын толықтыру қысқамерзімді несиелендіруді ынталандыруды білдіреді жəне өндіріс көлемін ұлғайтуға жəне кеңейтуге ықпал етпейді.

Ауыл шаруашылығын қаржылық қолдау мəселелерí, соның ішінде аталған салаға бюджеттен субсидиялар бөлудің соңғы жылдары өзектілігі артып отыр, себебі бөлінген қаражаттардың толық игерілмеуі, тиімсіз пайдаланылуы көптеген мəселелер туындатуда. Бюджет кодексінің 35-бабына сəйкес, Қазақстан Республикасының заңнамалық актілерінде көзделген жағдайларда мемлекеттік функцияларды орындаудың жəне республика немесе өңірді дамытудың əлеуметтíк-экономикальщ міндеттерін іске асырудың басқа тәсілі болмаған кезде ғана жеке жəне заңды тұлғаларға, оның ішінде шаруа немесе фермер қожалықтарына берілетін бюджеттен қайтарылмайтын төлемдер бюджеттік субсидиялар болып табылады [1].

АӨК-ні республикалық бюджеттен субсидиялау жүйесі 2012–2018 жж. аралығында елеулі өзгерістерге ұшырады (1-кесте).

1-кесте

Агроөнеркәсіптік кешеннің 2012-2020 жылдары субсидиялау жүйесі

Ескерту. https://www.esep.kz/ ресми сайтындағы Республикалык бюджеттің аткарылуы туралы Үкіметтің есептері негізінде авторлармен кұрастырылды.

жергілікті бюджеттер деңгейіне берілді;

субсидиялау тоқтатылды;

мемлекеттік қолдаудың жаңа шаралары.

Көрсетілген кезеңде:

1. астык экспорты жəне ауыл шаруашылығы өнімдері өндірісін баскару жүйелерін дамыту кезінде көлік шығыстарына арналған шығындардың кұнын субсидиялау токтатылды;
2. 7 субсидия жергілікті бюджет деңгейіне берілді: тұкым шаруашылығын колдау; асыл тұкымды мал шаруашылығын колдау; мал шаруашылығы өнімдерінің өнімділігін жəне сапасын арттыру; ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілерге биоагенттердің (энтомофагтардың) жəне биопрепараттардың кұнын арзандату; бакша жұмыстарының экономикалык колжетімділігін арттыру; гербицидтердің экономикалық қолжетімділігін арттыру; қайта өңдеуші кəсíпорындардьщауылшаруашылық өнімін тереңдете қайта өңдеп, өнім шығаруы үшін оны сатып алу шығындарын субсидиялау.

2012–2016 жж. аралығындағы кезеңде республикалық бюджеттен АӨК субсидиялауға шамамен 280,7 млрд тг бөлінді, оның 280,2 млрд тг игерілді, 0,5 млрд тг игерілмеді, оның негізгі бөлігі (0,4 млрд тг) 2014 ж. тиесілі. Субсидиялардың жалпы көлемі 36,7 млрд тг, немесе 2012 ж. 55,8 млрд тг 2016 ж. 92,5 млрд тг дейін 65,8 %, артты (2-кесте).

2-кесте 2012–2020 жж. аралығындағы субсидияларды бөлу жəне игеру серпіні, млрд тг

Ескерту. https://www.esep.kz/ ресми сайтындағы Республикалық бюджеттің атқарылуы туралы Үкіметтің есептері негізінде авторлармен құрастырылды.

Алдағы үш жылдық кезеңге Үкімет белгілеген келесі бағыттар бойынша субсидиялауды жүзеге асыру ұсынылды:

• инвестициялық салымдар кезінде АӨК субъектісі шеккен шығыстардың бір бөлігін өтеу;
• АӨК субъектілерін қаржылық сауықтыру бағыты шеңберінде кредиттік жəне лизингтік міндеттемелер бойынша пайыздық мөлшерлемені субсидиялау;
• ауыл шаруашылығы малдарын, техника мен технологиялық жабдықтарды сатып алуға кредит беру, сондай-ақ лизинг кезінде сыйақы мөлшерлемелерін субсидиялау;
• АӨК саласындағы дайындаушы ұйымдарға есептелген қосылған құн салығы шегінде бюджетке төленген қосылған құн салығының сомасын субсидиялау.

Субсидиялар белгілі бір ресурстар түрлерінің қолжетімділігін арттыру мақсатында берілгендіктен, субсидиялардың экономикалық мәні субсидиялар арналған кəсíпорындардьщ (саланың) бəсекеге қабілеттілігін арттыру болып табылады.

Инвестициялық субсидиялаудың мақсаты капитал сыйымдылығын төмендету жəне салынған инвестициялардың өтелімділігін арттыру жолымен АӨК басым бағыттарында (секторларында) инвестициялық жобаларды іске асыру шеңберінде тауарлардың, жұмыстар мен қызметтердің қолжетімділігін арттыру [2].

Инвестициялық субсидиялар 2014 ж. бастап беріледі жəне 2017 ж. жағдай бойынша 44 976 332 мың тг құрады. Ауыл шаруашылығында инвестициялық субсидиялауды іске асыру басталғаннан негізгі капиталға инвестициялар көлемі 113,3 млрд тг немесе 2013 ж. 139,6 млрд тг 2016 ж. 252,9 млрд тг дейін 81,2 %-ға, 116,3 млрд тг (46 %), оның ішінде инвестициялық салымдарды субсидиялау арқылы тартылған, 2018 ж. аталған көрсеткіш 208 698 млрд тг құрады.

Инвестицияларды тарту жөніндегі оң нəтижелерге қарамастан, Есеп комитетінің аудиторлық жəне сараптамалық-талдамалық қызметінің қорытындылары қаралатын субсидиялау тетігін жетілдіру үшін кемшіліктер мен резервтердің бар екендігін куəландырады. Жекелеген жағдайларда өңірлердің жобаны іске асыруға байланысты тəуекелдердщ ескерілмеуі жəне экономикалық орындылығы бөлігінде субсидиялауға арналған өтінімдерді сапасыз қарауы байқалады.

АӨК субъектілерін қаржылық сауықтыру бағытындағы субсидиялаудың мақсаты: айналым қаражатын толықтыруға, негізгі құралдарды сатып алуға жəне құрылысқа, технологиялық жабдықтарды, ауыл шаруашылығы техникасын лизингке алуға пайдаланылған қарыз алушылардың кредиттік/кредиторлық жəне лизингтік міндеттемелерін қайта құрылымдау, қайта қаржыландыру, сондай-ақ сыйақы мөлшерін субсидиялау түрінде мемлекет тарапынан қолдау арқылы жоғарыда көрсетілген мақсаттарға кредит/лизинг алуға байланысты туындаған берешекті қайта қаржыландыру [3].

Бағдарлама 2013 ж. бастап іске асырылуда жəне 2016 ж. 31 желтоқсандағы жағдай бойынша республикалық бюджеттен бағдарламаны іске асыруға 50 653 704 мың тг бөлінді (игерілгені — 50 538 279,2 мың тг). АӨК субъектілерін қаржылық сауықтыру бағдарламасының негізгі көрсеткішіжалпы берешек сомасы кемінде 500 млрд тг кредиттік жəне лизингтік міндеттемелерді сауықтыру болып табылады, 2018 ж. АӨК субъектілерінен 167 өтініш түсіп, барлығы орындалды.

Ұлттық банктің моліметтеріне сəйкес, 2017 ж. 1 қаңтардағы жағдай бойынша ауыл шаруашылығындағы кредиттер 713 млрд тг құрайды, оның 348,7 млрд тг (48,9 %) кýмəндí жəне үмітсіз болып табылады, бұл 2012 ж. деңгейге тең.

2013-2016 жж. арналған қаржылық сауықтыру бағдарламасы ауыл шаруашылығындағы күмәнді жəне үмітсіз кредиттер санының төмендеуіне айтарлықтай əсер еткен жоқ, бұрынғыдай, ауыл шаруашылығын кредиттеу кезіндегі жүйелі проблемалар болып қала береді. Аталған жағдайда бағдарлама АӨК субъектілерінің несиелік жүктемесін төмендету бойынша мəселенí шешкен жоқ, сонымен қатар кейбір қарыздар бойынша негізгі қарыз жəне ол бойынша сыйақы бойынша төлемдер мөлшері ұлғайды.

2019 жəне 2020 жж. арналған қажеттілік қарыз алушылардың бағдарламадан күтілетін шығу факторын ескермейді. Көрсетілген субсидияларды одан əрí ұсыну ауыл шаруашылығындағы несиелік қоржынды жақсарту жөніндегі жүйелі мəселенí шешпейді.

Ауыл шаруашылығы малдарын, техника мен технологиялық жабдықтарды сатып алуға несие беру сыйақы мөлшерлемелерін субсидиялау мақсаты: АӨК субъектілерінің қарыздарын кепілдендіру жəне сақтандыру кезінде кепілдік жəне сақтандыру сыйлықақысы бойынша комиссия бөлігін субсидиялау [4].

АӨК субъектісіне мемлекеттік қолдау ретінде кепілмен қамтамасыз ету болмаған кезде агроөнеркəсіптік кешенді дамытудың жəне ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеудің мынадай басым бағыттарында сақтандыру сыйлықақысы немесе кепілдік жөніндегі комиссия құнының 50 %-ы өтеледі: Қарыздарды кепілдендіру мен сақтандыру шеңберінде субсидиялау 2014 ж. бастап жүзеге асырылады. 2014-2016 жж. аралығындағы кезеңде республикалық бюджет туралы Заңды іске асыру туралы Үкіметтің қаулыларымен өңірлерге ағымдағы нысаналы трансферттер 2014 ж. — 185 763 мың тг, 2015 ж. — 649 715 мың тг жəне 2016 ж. — 418 782 мың тг бөлінді, 2018 ж. 16 134 млрд тг бөлініп, толығымен игерілді.

Мемлекеттік қолдауды іске асыру кезеңінде субсидия алушылар тек 3 облыстың (Ақмола, Қостанай жəне Солтүстік Қазақстан облыстары) АӨК субъектілері болды. Бұл ретте көрсетілген салаларда қысқамерзімді несиелендірудің оң динамикасы байқалмайды. Мəселен, 2012-2016 жж. аралығында Солтүстік Қазақстан облысы бойынша берілген кредиттер көлемі ұлғайған жоқ жəне орта есеппен 3,9 млрд тг құрады. Осыған ұқсас динамика Ақмола (10,4 млрд тг) жəне Қостанай облыстарында (8,5 млрд тг) қалыптасты.

Лизинг алу кезінде сыйақы мөлшерлемелерін субсидиялау мақсаты: кредиттік лизингтік шарттар бойынша пайыздық мөлшерлемені арзандату 2017 ж. АӨК мемлекеттік бағдарламасы айналым қаражатын толықтыруға берілетін кредиттер бойынша сыйақы мөлшерлемесін субсидиялауды сақтай отырып, АӨК субъектілерінің инвестициялық шығындарын субсидиялауға кредиттер мен лизинг бойынша сыйақы мөлшерлемелерін субсидиялаудан өту жоспарлануда [5].

АӨК субъектілерінің кредиттері, ауыл шаруашылығы техникасы мен жануарларының, технологиялық жабдықтардың лизингі бойынша сыйақы мөлшерлемелерін субсидиялауға 20142016 жж. кезеңінде комиссия мақұлдаған қарыз шарттары жатады.

Айналым капиталын толықтыруға жəне ауыл шаруашылығы техникасы мен жабдықтарын сатып алуға кредит беруді қолдау 2003 ж. бастап жүзеге асырылады.

Бюджет қаражатының едəуíр көлемін бөлу (5,0 млрд тг астам) 2014 жылдан басталғанына байланысты, 2014-2016 жж. аралығында қолжеткізілген нəтижелер қаралды. 2018 жылдан бастап субсидия тек айналым қаражатын толықтыруға беріледі. Субсидия инвестициялық субсидиямен (ынталандыру жоспарында) қиылысатынын, ал мемлекеттік қолдау шараларын (кредиттер жəне технологиялық жабдықтар лизингі бойынша, ауыл шаруашылығы жануарларын сатып алуға, сондай- ақ инвестициялық субсидиялар бере отырып, ауыл шаруашылығы техникасының лизингі бойынша сыйақы мөлшерін субсидиялау) қоса атқару заңмен қарастырылғанын ескере отырып, субсидиялардың тиімділігін бағалау процесі жəне олардың салаға əсерí күрделене түсуде. Айналым қаражатын толықтыру қысқамерзімді несиелендіруді ынталандыруды білдіреді жəне өндіріс көлемін ұлғайтуға жəне кеңейтуге ықпал етпейді.

Əдебиеттер тізімі

1. «Қазақстан Республикасының Бюджет кодексі» 2008 жылғы 4 желтоқсан № 95-IV (15.01. 2019 ж. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) [Электрондық ресурс]. — Қолжетімділік тəртİбİ: http://adilet.zan.kz
2. Қазақстан Республикасы Премьер-министрінің орынбасары — Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2017 жылғы 1 ақпандағы № 48 бұйрығымен бекітілген агроөнеркəсiптiк кешен субъектісі инвестициялық салымдар кезінде жұмсаған шығыстардың бір бөлігін өтеу бойынша субсидиялау қағидалары [Электрондық ресурс]. — Қолжетімділік тəртİбİ: http://adilet.zan.kz
3. Қазақстан Республикасы ауыл шаруашылығы министрінің 2016 жылғы 5 мамырдағы № 205 бұйрығымен бекітілген Агроөнеркəсiптiк кешен субъектілерін қаржыдық сауықтыру жөніндегі бағыт шеңберінде кредиттік жəне лизингтік міндеттемелер бойынша пайыздық мөлшерлемені субсидиялау қағидалары ∣ Электрондық ресурс]. — Қолжетімділік тəртİбİ: http://adilet.zan.kz
4. Ауыл шаруашылығы министрінің 2015 жылғы 30 қаңтардағы № 9-1/71 бұйрығымен бекітілген Агроөнеркəсiптiк кешен субъектілерінің қарыздарын кепíлдендįру жəне сақтандыру шеңберінде субсидиялау қағидалары [Электрондық ресурс]. — Қолжетімділік тəртİбİ: http://adilet.zan.kz
5. Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің Орынбасары — Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2017 жылғы 1 ақпандағы № 50 бұйрығымен бекітілген Ауыл шаруашылығы жануарларын сатып алуға, сондай- ақ ауыл шаруашылығы техникасының лизингі бойынша сыйақы мөлшерлемелерін субсидиялау қағидалары [Электрондық ресурс]. — Қолжетімділік тəртİбİ: http://adilet.zan.kz