Гид қызметі туризмдегі кәсіпкерлік белсенділікті дамытудың басым бағыты ретінде

Гид қызметі туризм саласындағы қызметті жүзеге асырудың негізгі бағыттарының бірі болып табылады. Туристік гидтер туризм индустриясында жетекші орындарға ие жəне туризм саласына үлкен пайда əкеледí. Мақалада мамандандырылған əдебиеттердí талдауға негізделген, «туристік гид», «гид — экскурсия жетекшісі» анықтамаларына əртурлí тұғырлар, гид кызметін жүзеге асырудың негізгі сапалары, табысты қызметті жүзеге асыру үшін қажетті негізгі қасиеттер қарастырылды. Елдер арасында гид қызметін жүзеге асыруға қойылатын талаптарды салыстырмалы талдау, жекелей алғанда, Аустрия, Үндістан, Шри-Ланка, Мысыр жəне Аустралия мысалында егжей-тегжейлі зерттелді. Аустралияда гид мамандығына қойылатын салалық талаптар тереңдетіліп талданды. Гид қызметінде лицензиялаудың маңыздылығы туралы мəселелер қозғалды. Қазақстанда гид қызметін дамытудың негізгі мəселелерí, атап айтқанда, кадрларды даярлау мəселесí, салалық талаптарға сəйкес туристік бағыттаушы кадрларды дайындаудың бірынғай оқу жоспары мен əдíстерíн əзíрлеу жəне шет елдердің тəжíрибесíне негізделген лицензиялау жүйесін құру қарастырылған. Негізгі іс-шаралар гид қызметі саласындағы күрделі мəселелердí шешуге, оның ішінде гидтердің дағдыларына. лицензияланатын кызметгің үздіксіз мониторингіне жəне окыду мəселесíне сəйкес ынталандыру жүйесі мен дифференциалды төлем жүйелерін шешу ұсынылды.

Мыңжылдықтың басында туризм əлемдегí ең қарқынды дамып келе жатқан жəне ірі индустрия деп танылды, ол шетел валютасын алу жəне жұмыс орындарын құру тұрғысынан аймақтардың даму тенденцияларына айтарлықтай əсер етті [1, 2]. Туризм адамдарды рахатқа бөлену жəне бизнес үшін саяхатқа шақырады [3]. Туризм индустриясы 1950 жылдан бері оң өсімді көрсетіп келеді, себебі халықаралық келушілер саны өнер, мəдениет жəне тарихқа қызығушылықтың артуы нəтижесíнде 2017 жылы 25 миллионнан 1,322 миллиардқа дейін өсті [4].

XVII-XVIII ғасырларда бір жерден басқа жерге саяхат жасау жаңа нəрселердí үйренуге деген ықыластан туды [5]. Туристік индустрияның кеңеюі нəтижесíнде туындаған алғашқы қызметтердің арасында туристер мен туристік дестинациялар арасындағы делдал болатын туристік гидтің қызметі болды [6].

Туризм индустриясының ерекшелігі, біріншіден, жеке пайдаға мүдделі, екінші жағынан, қызметтерді кешенді түрде алға ниетті туристер үшін жалпы ұсыныс қалыптастыруға қызығушылығы бар түрлі ойыншылардың қатысуын көздейді. Сондықтан кез келген туристік бағытта туризмді тұрақты дамытудың маңызды шарты барлық мүдделі тараптардың белсенді ынтымақтастығы мен өзара тиімді қатысуы болып табылады. Осыған байланысты, туризм саласындағы маңызды рөл елдің тарихи жəне мəдени мұрасы, жергілікті тұрғындардың діл ерекшеліктерін, ұлттық ғұрыптар мен д^турлер^ заңдар мен ережелері туралы ақпаратты беретін туристік гидтерге бөлінеді.

Соңғы отыз жыл ішінде туристік гид тақырыбы көптеген зерттеулерде белсенді талқыланды. Б. Работиктің айтуынша (2010 ж.), туристік саласындағы инновациялық зерттеулерге заманауи туризмнің негізін қалаған «туристік гидтің рөлі мен эволюциясын Коэн жасаған» [7]. Мамандардың айтуынша, туристік гид — келушілердің жəне қонақтардың менеджерлері, сатушысы, ақпарат беруші, оқытушысы жəне т.б. сияқты əртурлí функцияларын орындайтын қонақтар мен дестинация иелердің арасындағы делдал болып табылады [8–12].

Туристік гидтердің Дүниежүзілік Федерациясының қауымдастығы тиісті елдің ұлттық заңнама мұндай қамтамасыз етпеген жағдайда біліктілігін жəне / немесе тиісті жергілікті, аймақтық немесе ұлттық органның қабылдауды бере отырып, елдің тиісті орган немесе алынған терең оқыту берген немесе танылған лицензиясы бар адам ретінде туристік гидті анықтайды, сондай-ақ елге немесе аймаққа келушілерге арнайы ақпарат беріп, тарих, археология, өнер туындылары мен ескерткіштер, мəдени даму, табиғи сұлулық туралы сұрақтарға жауап беруге дайын жəне туризм бағытында елдің дамуына көмек бола алатын тұлғаны гид деп атайды [13].

Маршрутқа жетекшілік ету жəне интерпретациялау туризм құнының қалыптасуы тізбегінде негізгі қызмет болып табылады. Экскурсовод маңыздылығы жоғары бағалануы мүмкін емес, бірақ ол әртүрлі бағытта әртүрлі рөлдерді атқарады деп болжауға болады. Мысалы, Үндістанда гидтер «дипломатиялық елшілер» жəне туристерге ақпарат беру «шлюздер» деп аталады [14]. Тайваньда ол туристік компания сатушысы болып табылады [15]. В. Вейлер мен Б. Дэвистің айтуы бойынша, тур жетекшісі, немесе гид, топтық сапарларды ұйымдастыруға жауапты адам [16]. Э. Коэн гидтер екі маңызды рөл атқаруы керектігін ұсынды. Біріншісі — көшбасшының рөлі, өйткені ол туристік бағдар бойынша жетекші болып табылады. Екіншісі — делдалдық, себебі ол неғұрлым қызығушылыққа нысандарды анықтайды [10].

Осылайша, гидтер аймақтың көркем жерлеріне түсінік беруші, яғни туристерге белгілі бір аймақта өздерін қалаулы сезіндіріп анықтама берушілер болып табылады [5, 17–19].

К. Понд гидтің арнайы құндылығына назар аударды, өйткені ол туристермен айтарлықтай ауызша қарым-қатынаста болды [5]. Неғұрлым танымалдылыққа Халықаралық туроператорлар қауымдастығы (IATM) жəне Туристік гидтер қауымдастығының Еуропалық федерациясы (EFTGA) берген анықтамалар ие болды: туристік гид — белгілі бір тарихи орындарда кіру немесе ішкі туризм бойынша саяхаттаушы топ не жеке келушіні басқаратын, саяхаттаушының тілінде қызықтырушы сипатта мəдени жəне табиғи мұрасын насихаттаушы тұлға [8].

Д. Ап жəне К. Вонг туристік гидтердің қабылдаушы аймақ пен туристердің арасында байланыс орнатуда маңызды рөл атқаратындығын атап көрсетті, өйткені олар алған қызметтермен қанағаттану деңгейі жəне туристік бағыттың жалпы əсерлерí үшін үлкен жауапкершілік алады [8]. Сондықтан туристік гидтердің жұмысын олар географиялық, қоршаған орта жағдайында жетекші, интерпретативті, шабыттандырушы жəне ойын-сауық қызметі ретінде сипаттайды. Туристік гид дипломат, өнер қайраткері, тарихшы, психолог, аудармашы ретінде қызмет етеді [20].

Экскурсия барысында негізгі өзара қарым-қатынас келушілер мен гидтің арасында өтеді. Д. Ховардтың айтуынша, осы өзара əрекеттесудегí гид рөлі əнгıменı (ақпарат беру); сатуды (түсіндіретін интерактивті байланыс); қатысуды (қызметтің бір бөлігі ретінде) жəне табыстауды (болашақ мінез-құлық үшін жауапты) қамтиды [21]. Бұдан басқа, экскурсия жетекшісі топтық турда туристердің жалпы қанағаттануына əсер ететін маңызды рөл атқарады. Х.Тан гид маршрутта көрсетілген барлық іс-шараларға жауап беретіндіктен, ол барлық топ мүшелерімен жасалған жұмыстардың тиімділігі үшін жақсы қарым-қатынаста болу керек деп болжайды [22]. Туристік гид — экскурсия тобымен саяхаттайтын адам жəне саяхат барысында сапарлар, тамақ, тасымалдау жəне басқа да қызметтерді ұйымдастырады. Ол көптілді болуы керек жəне тарих, география жəне gəстүрлер бойынша білімі болуы тиіс.

Экскурсия жетекшісі (гид) — белгілі бір бағыттар, жергілікті аймақтар немесе аумақтар, туристік нысандар туралы арнайы білімдерге негізделген мамандық. Жергілікті гидтер нақты қалаға, ауданға немесе аймаққа турларды ұсынады. Арнайы мамандар шалғай жерлерге экскурсия немесе кеңейтілген экскурсиялық бағдарламаларды ұйымдастыра алады.

Туристік гид туристік компанияларда, туристік жəне қонақ үйлерде, мəдени жəне тарихи орындарда, теңіз жəне ұлттық парктерде, көрікті жерлерде, мемлекеттік мекемелерде, мектептерде қызмет ете алады, сондай-ақ шағын туристік кəсшорындар операторларының тəуелсíз иелері бола алады. Көптеген елдерде гидтер 1-ден 5 адамға дейінгі қызметкерлер санымен микродеңгейде тəуелсíз компаниялар ретінде жұмыс істейді [14]. Олар өз íс-əрекеттерíн ұсына алады, мысалы, серуендеу немесе ауылдық жерлерге экскурсия, қызықты жəне көркем қалалар мен ауылдарға экскурсиялар. Гидтер, атап айтқанда, мемлекеттік қабылдаулар сияқты ресми жағдайларда турларды ұсына алады.

Туристік гидтер əрдайым өз экскурсияларын тыңғылықты дайындайды. Атап айтқанда, олар келушілердің мəдени ерекшеліктерін ескеріп, тарих пен мəдениетке əлеуметтíк жəне діни көзқарастарын көрсетуі тиіс. Нұсқау келушілерге зиянсыз немесе біржақты саяси жəне басқа түсіндірмелерсіз барған жерлерді бағалауын жеткізуге тырысады. Олар өз жұмысының маңыздылығын жəне келушілермен туризм жəне демалыс индустриясымен өзара əрекеттесу туралы біледі. Бұл жауапкершілік олардың мінез-құлқы мен көрінісінде, əсíресе киім-кешек, əgептілік, тіл таңдау жəне өз клиенттерінің қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін олардың қолайлы (дұрыс жəне құзыретті) таңдауында көрініс табады.

Өз мамандығын жүзеге асыру барысында гидтер өз елінің туризм индустриясының жақсы атауын жəне беделін қорғауға тырысады, келушілерді қоршаған ортаны, өсімдіктер мен жануарлар əлемíн, көрікті жерлерді, ескерткіштерді, жергілікті əgет-ғұрыnтарgы жəне салт-дəстүрді құрметтеуге шақырады.

Сұратуы бойынша жəне келісім бойынша гидтер толық экскурсиялық бағдарламаларды жасай алады жəне егжей-тегжейлі сараптамалық кеңес бере алады. Сонымен қатар туристік гидтер белгілі бір экзотикалық салаларға мамандануы мүмкін, мысалы, сүңгу, альпинизм, атпен жүру, каякинг жəне т.б.

Гидтер жиі елге келушілер үшін жалғыз жəне маңызды байланыс тұлға болып табылады. Сондықтан олар мүмкіндігінше бос уақытты жəне мереке күндерін өткізу туралы кеңес береді; атап айтқанда, жақсы қонақүйлер мен мейрамханалар, кассалар мен туристік агенттіктерді ұсынуға жəне келушілерге дүкендер, ойын-сауық жəне спорттық ғимараттарды, сондай-ақ қызықты мəдени жəне қоғамдық іс-шараларды ұсынуға болады.

Гид қызметін жүзеге асыру үшін қойылатын талаптар

Турдың басшысы жиі ұлтына, жасына жəне мəдениетíнде ерекшеленетін көптеген адамдармен жұмыс істейді. Сондықтан басшылықтың жеке тұлғалық дағдылары қажет.

Қабылдаушы елдің бейресми елшілері ретінде əрекет ете отырып, гид адалдық, қарапайымдылық, қадір-қасиет жəне сенімділік сияқты оң, жеке жəне этикалық қасиеттерге ие болуы керек. Тарихи-мəдени объектілердің салыстырмалы түрі, үздіксіз оқытуға жəне жеке кәсіптік өсуге деген ұмтылыс үшін, жан-жақты білімді, тақырыпты жақсы түсінуді, жоғары аналитикалық дағдыларды қоса алғанда, зияткерлік қасиеттер де маңызды. Бұған қоса негізгі кəсíби қасиеттерге мыналар жатады: келушінің тілінде сөйлесуді жəне фактілерді ұсынуды, топты басқаруға жəне ұйымдастыруға қабілетті болу, туристермен байланыс орнату қабілеті жəне қызықты тарихи фактілерді баяндай білу қабілеті [12].

Экскурсия жүргізушілермен ұсынатын қызметтер сапасы туристердің жалпы қанағаттану деңгейімен тығыз байланысты. Туристің жағымды əсерлерí ең қажетті бағыттар бойынша сапарлардың сапасына негізделеді [23]. Сонымен қатар гидтің кəсíби емес жəне лайықты емес мінез- құлқы туристердің қанағаттану деңгейінде айтарлықтай əлсíреуí мүмкін. Мысалы, Д Патирана мен

В. Гнапала гидтердің ұсынылған қызметтердің бұрмалануы туристерге таратылатын жалған ақпарат, физикалық жəне эмоциялық қудалау жəне этикалық емес íс-əрекеттер туралы басқа да фактілер сияқты дұрыс емес əрекеттерí жағдайларын бөліп көрсетеді [24].

Гидтер туристерге бағыттарда ұсынылатын қызметтермен қанағаттандыру үшін жауап береді [11]. Бұдан басқа, гидтер дамыған жəне жаңа бизнес жасай алады, туристік компаниялардың имиджіне, бағыттарына жəне тіпті экскурсия жүргізушісіне əсер етеді [25–27]. Экскурсия жүргізушілері туристердің қанағаттануына ғана емес, сондай-ақ бағыттың бет-бейнесіне, маркетингке жəне брендингіне де жəрдемдеседí [28].

В. Хеунг туристік гидтер қызмет көрсету сапасын бағалау үшін үш негізгі тұжырымдаманы ұсынды: негізгі қызметтерді ұсыну, клиенттерге бағдарлау жəне байланыс тиімділігі [29]. Тиімді қызметтерді қамтамасыз ету үшін гидтер жеткілікті білімге ие болуы керек. Туристердің көбісі гидтер ұсынған ақпарат көлемінде көрсетілетін қызметтердің сапасын арттыруды қалайды. Экскурсия жүргізушісі белгілі бір мақсаттағы бай мəдени мұраға қатысты негізгі ақпараттарды қалыптастыруға, туристерді ескертуге жəне олардың жалпы туристік тəжíрибесíн байытуға бағытталған елдің, өңірдің, қаланың саясаты, ережелері, заңдары мен тəжíрибелерíн білуі керек.

Гид ретінде жұмыс істеу үшін маңызды шарт — шет тілін білу. Əлемдíк туризм нарығының барлық макроөңірлері белсенділігінің артуына байланысты дәстүрлі ағылшын тілінен басқа, қытай, жапон, корей, испан жəне француз тілдеріне ие болу əсíресе өзекті болып келеді.

Мысалы, Аустрияда туристік гидке арналған сауда лицензиясын алу үшін үміткер трейдердің емтихандарын қоса алғанда, ресми біліктілік емтиханынан өтуі керек. Бұл емтихан сонымен қатар бухгалтерлік есеп, заң, демонстрация мақсатында экскурсия жəне кем дегенде бір шет тілін меңгеруді дəлелдейдí. Ресми түрде танылған білім беру мекемесінде (қызметкерлер палатасы мен қызметкерлерге арналған палаталарды кәсіптік даярлау институттарын экономикалық ынталандыру институттары) емтиханға дейін кемінде 250 сағатты құрайтын міндетті оқыту курстары аяқталуға тиіс. Оқу курсында жалпы жəне аймақтық тарих, мəдениет жəне өнер, өлкетану жəне фольклортарихы, саясат, экономика жəне əлеуметтíк зерттеулер негіздері, бухгалтерлік есеп, бизнесті басқару жəне құқық, туристік жəне экономикалық география бойынша терең білімдер ұсынылуы тиіс. Теориялық оқыту далалық жорықтар мен экскурсиялар, шет тілі, риторика жəне мінез-құлық стратегияларын тəжíрибелíк сабақтардың толықтырылады. Емтихан жəне сауда лицензиясы гидтер Аустрия кез келген жерінде жұмыс жасауға мүмкіндік береді. Гидтер өз аймағынан тыс жерлерде экскурсия дайындауға, жергілікті гидтермен ынтымақтастық тəжíрибесíне ерекше назар аударады. Сонымен қатар Аустриядан тыс жерлерде жұмыс істейтін туристік гидтер, жергілікті заңдарды сақтауға тиіс. Туристік гидтер үздіксіз білім беру академиясы ұсынатын арнайы əдебиеттердí оқып, мұражайлар мен көрмелерге бару, білім сапарларына қатысып, шетел тілдерінің тəжíрибесíн жетілдіретін ұлттық жəне халықаралық симпозиумдарға қатысатын тұрақты курстарға қатысады [30].

Үндістанда аймақтық деңгейде туристік гид болу үшін, кандидат 20 жасқа толған, ағылшын тілін еркін меңгерген университет түлегі болуы керек. Ағылшын тілінен басқа шет тілін білетін үміткерлер өзгелерге қарағанда, артықшылыққа ие болады. Кандидаттар турларды басқаруға ниетті аймақтың тұрғындары болуы керек. Белгілі бір аймақта жұмыс істеуге лицензия алу үшін гидтер оқудан өтуге жəне емтихан тапсыруға тиіс. Бұл тренинг көбінесе 6 апталық байланыс сабақтары жəне 10 апта далалық жұмыстармен қамтылған 16 апталық бағдарлама. Мерзімді түрде біліктілігін арттыру курстарына қатысуға да болады. Курсты сәтті аяқтағаннан кейін, Үндістанның аймақтық туристік кеңселері лицензия береді. Үндістанның Туристік гидтер федерациясы (TGFI) Үндістан туристік ассоциациясы мүшелерінің (IATO) / Үндістан туристік агенттіктерінің агенттігімен (TAAI) бірге, гидтер алуы мүмкін алымды анықтайды [14].

Туристік гидтер үшін жоғары стандарттарды, білім беру жəне оқыту бағдарламаларын əзíрлеу жəне сақтау бойынша əлемдíк үрдіс қалыптасқан. Американың, Аустралияның, Францияның, Ұлыбританияның жəне басқа елдердің кəсíби туристік гидтерінің ассоциациясы туристік гидтің көптеген тақырыптық салаларды түсінуі керек екенін анықтады; клиенттерге қызмет көрсету үшін трансфер рəсíмдер, тұрғылықты тіркеу, жаяу жəне экскурсия жүргізу, зерттеу дағдыларын, түрлі топтары үшін түсініктеме қабілеті, экологиялық мəселелердí талдау жеке хабардарлығын көрсету, экскурсиялар сату жолдарын білу, әкімші функцияларды орындау жəне құжаттарды рəсíмдеу, микрофон пайдалану, клиенттерге қажет тілде қызмет көрсету мақсатында өз дауысын басқара білу, карталарды оқып, маркетингтік құралдарды пайдалану, сондай-ақ əрíптестерíмен қарым-қатынас жасау [3, 5].

Кəсíбилíктí түсіну кәсіптің негізгі тұжырымдамасында жатыр. П.Коган (1953) мамандықты «білім алу немесе ғылымның кез келген бөлімінің теориялық құрылымын түсінуге негізделген, сондай-ақ осы түсінікпен бірге жүретін қабілеттерге негізделген кәсіп» деп анықтайды. Р.Барбер (1963) кәсіптік мінез-құлықтың төрт негізгі атрибут бойынша анықталуы мүмкін деп болжайды: біріншіден, жалпылама жəне жүйелі білімнің жоғары дəрежесí; екіншіден, жекелеген адамдарға қарағанда, қоғамдық мүдделерге басым назар аудару; үшіншіден, этикалық кодтар арқылы мінез- құлықтың өзін-өзі бақылауының жоғары дəрежесí жəне соңғысы сыйақы жүйесі (материалдық жəне моральдік) [23].

Д. Кнудсон, Т.Кейбел жəне Л. Бек пайымдауынша, тиімді түсіндіру уақыттың жинақталған тәжірибесінің нəтижесí, сондай-ақ мұқият зерттеу жəне оқуды жалғастыру болып табылады. Олар риторика, этикет, энергия, сенімділік, ұйымдастырушылық дағдыға үлкен назар аударады. Олар білімнің маңыздылығына қарамастан, бұл барлық белгілерді алмастыра алмайды деп есептейді [31].

Сайып келгенде, қызмет көрсету құнын арттыруды қамтамасыз ету жəне жалпы туристік тəжíрибенí арттыру мақсатында гид туристер қажеттіліктері мен мүдделерін басымдық беруі міндетті болып табылады [29]. Осылайша, гидке қойылатын талаптар келесілерді қамтиды: туристік топтарды ұйымдастыру жəне қызмет көрсету қабілетін, аффилиирленген жəне тауарлар мен қызметтерді жеткізушілерді үйлестіру, уақытты басқару, жоспарлау, логистика жəне күнделікті мəселелердí шешу. Сонымен қатар адамдар арасындағы қарым-қатынас жəне мəдени айырмашылықтарды түсіну қабілеті өте маңызды, өйткені туристік топтар, əдетте, әртүрлі адамдардан тұрады.

Аустралияда бұл мамандыққа қойылатын салалық талаптар ретінде: коммуникативтік дағдылар, топта жұмыс істеу қабілеті, мәселелерді шешу, бастамашылық жəне кәсіпкерлік, жоспарлау мен ұйымдастыру, өзін-өзі басқару, оқыту, қазіргі заманғы технологияларды игеру (кестені қара) [32].

Кесте

Туристік гид ретінде жұмысқа орналасу үшін қажетті кәсіби дағдылар

Кестенің аяқталуы

Гидтерге қойылатын негізгі талаптар келесілерден тұрады: әріптестермен жəне клиенттермен жұмыс істеу қабілеті; әлеуметтік ерекшеленетін ортада жұмыс істеу қабілетін; денсаулық сақтау жəне қауіпсіздік шараларын сақтау; тəуекел дәрежесін бағалау жəне бақылау мүмкіндігі; топ жетекшісі ретінде жұмыс істеу қабілеті; экскурсияны үйлестіру жəне басқару мүмкіндігі; түсініктемелерді не- месе туристік іс-шараларды дайындауға жəне ұсынуға қабілеттілік; жалпы жəне аймақтық туристік объектілер туралы білімділік деңгейін қамтамасыз ету, туризм саласындағы білімді жаңғырту; алғашқы медициналық көмек көрсету қабілеті.

Осылайша, туристік гид үздіксіз кәсіби дамуды көздейтін жаңа әдістерді, технологияларды жəне трендтерді білуі керек, бұл кәсіпқойлықтың негізгі құраушысы болып табылады. П. Ренни кəсíптİк туристік гидтің тиісті кітаптарды оқу, туристік көрікті жерлерге бару, салаға қатысты журналдардағы басылымдармен танысу, клиенттерге қызмет көрсету курстарын өткізу, клиенттердің күтулерінен асып кету үшін семинарларға қатысу керек екенін ескертеді. Сонымен қатар физикалық денсаулығы мен ақыл-ойының беріктігін қамтамасыз ету қажетті шарттарға жатқызылады [33].

Сонымен бірге нəтижелİ көшбасшылық үшін келесі қасиеттерде үлкен маңыздылыққа ие: ынтажігер, сезімталдық, өзін-өзі қамтамасыз ету, икемділік, ұйымдастыру, жағымды, белсенді сипаты, əзǐл-оспакты түсіне білу жəне харизма сезімі [5; 34].

Туристİк гидтер туризм индустриясында жетекшİ орындарға ие жəне туризм саласына үлкен пайда əкеледí. Олар еліміздің мұрасының бірегей тарихы мен мəдениетíн ұсынып, ізгі ниеттің елшілері болып табылады. Олардың білімдері мен түсіндірулерінің арқасында олар жеке туристердің білім деңгейін байытуға жəне туристердің сапарларын оқу үрдісіне айналдыру сияқты керемет қабілетке ие.

Дегенмен, əрдайым бұл қызметтің мұндай түрін жүзеге асыру идеалды емес деп атауға болады. Шет елдердің тəжíрибесí көрсеткендей, туристік гидтердің қызметінде белгілі бір қиын мəселелер бар.

Мысалы, сарапшылардың пайымдауынша, Шри-Ланка мемлекетінде қызметін жүзеге асырып жүрген гидтердің 31% ғана лицензияланған жəне туристік гид ретінде қызмет атқаруға құқылы болуы лицензияланбаған қызметті жүзеге асыруға байланысты туристердің шағымдардың басым бөлігін түсіндіреді. Тиісті дайындыққа ие емес, лицензияланбаған туристік гидтер зияткерлік дағдыларын болмауын білдіреді, бұл, өз кезегінде, нашар көрсетілім жəне тұсаукесер дағдыларына, туристік өнім немесе бағыт туралы білімдердің толықсыздығына жəне əдетте фактілерді бұрмалауға əкеледí. Нəтижесíнде мұндай жағдайлар туристердің теріс пікірін тудырады.

Мысыр билеушісі І Аббас 1849 ж. тек мемлекетпен лицензияланған гидтер ғана жақсы өмір сүруге жеткілікті саналған, 150 мысырлық пиастр ақысын алып, Мысырдың түрлі бағыттарына келушілерге саяхатты ұйымдастыру мүмкіндігін ие болатындай жарлық шығарды. Сонымен қатар гид өз жұмысын сайма-сай орындайтындығын дəлелдеу мақсатында келушİлерден куəлİк алуы қажет болды. Барлық деректер бойынша, лицензиялау қызметтердің сапасын жақсартты жəне гидтің мəртебесíн көтерді[6].

Мысырда бүгін 1983 ж. жарияланған елде туристік гид жұмысын ұйымдастырушы заңына сəйкес гид ретінде жұмыс жасаймын деушілер Туризм министрлігінің лицензиясына ие болуы жəне мысырлық гидтер синдикатының мүшесі болуы керек. Сертификатталған туристік гид Мысыр тари- хы мұражайлар, мəдени тартымдылығы туралы жəне шет тİлİ бойынша İргелİ бİлİмдерİ бойынша Туризм министрлİгİ əзİрлеген лицензиялық ресми емтихандардан өткен немесе туризм факультетİн бİтİрген (жасы 21 жəне шектеусİз одан жоғары) тұлға болып табылады [6].

Аустрияда өздігінен жұмыс істейтін туристік гидтардың жұмысы § 108 сауда ережелеріне (Gewerbeordnung) сəйкес реттеледі. Олар ресми емтихан тапсыру арқылы көрсетілетін қатаң бİлİктİлİк талаптарына сай келедİ. Еңбек келİсİмшартын жасай алатын, стандартты халықаралық лау- азымды пайдалана алатын туристік гидтер ғана ресми танылады. Өздерінің кəсíби íс-əрекеттерíнжүзеге асыру үшін туристік гидтер Аустрияда тұруы керек. Ресми түрде ресми тіркелген жəне аккре- диттелген туристік гид өнеркәсіптік қызмет көрсету орталығының өкілі ретінде экономикалық пала- талар ұйымының мүшесі, яғни демалыс мекемесінің тиісті кәсіби тобына жатқызылады. Аустрия сау- да-өнеркәсіптік палатасындағы демалыс мекемелерінің кəсíптíк бірлестігі жалпыұлттық қолшатыр ұйым ретінде туристік гидтердің мүдделерін білдіреді. Сауда палатасы арқылы гидтер Дүниежүзілік туристік гидтер қауымдастығы федерациясына жəне Еуропалық туристік гидтер қауымдастығына қосылуға мүмкіндік алады [30]. Коммерциялық лицензияға ие емес куəландырылған туристік гид тəуелсíз жұмыс беруші үшін ғана жұмыс істей алады. Кəсíби деңгейде туристік гид Аустрияның келушілеріне жəне шетелден келушілерге бірдей жауапты.

Үндістанда гидтер үшін үш деңгейлі жүйе бар. Жергілікті деңгейде муниципалитеттер нақты тағайындалған / қала үшін экскурсоводтарды лицензияланады. Мемлекеттік туризм бөлімдері немесе туризмді дамыту, олардың кеңестері мемлекеттік деңгейде лицензияланады. Бұл гидтер мемлекет (провинциясы) өңірлерімен жұмыс істей алады. Жоғары деңгейде, Туризм министрлігі, Үндістан Үкіметі аймақтық гидтерді лицензиялайды. Бұл гидтер мемлекетаралық тізбектерде жұмыс істей алады, бірақ олардың аймақтарында шектелген бүкіл ел солтүстік, оңтүстік, шығыс, батыс жəне солтүстік-шығыс сияқты бес аймаққа бөлінеді [14].

Экскурсия жүргізушілері мен аудармашы гидтердің реестрінің деректері бойынша, бүгінгі таңда Қазақстанда 140-тан астам гидтер мен аудармашылар жұмыс істейді [35]. Бірақ негізгі мəселе — қызмет атқарып жатқан гидтер қабылданған стандарттар талаптарына қаншалықты сəйкес келетіндігінде. Шынында да, мұндай мамандарды дайындау елде жүзеге асырылмайды.

Шетелде туристік гидтардың қызметін талдау экскурсиялық кəсшкерлíктí дамыту үшін белгілі бір ұсыныстарды қалыптастыруға мүмкіндік берді. Шет елдердің тәжірибесі көрсеткендей, гидтерге арналған іс-шараларды өткізудің міндетті шарты мемлекеттік орган берген жарамды лицензияның болуы болып табылады. Туристік фирмалардан туристік пакеттің құнын төмендету үшін лицензиясыз гидтардың жалдауын болдырмау үшін тиісті механизмді əзíрлеу қажет.

Бір кездері Г.Коккосис туристік гидтерді мұқият іріктеп, дайындап, мотивациялап, бақылап жəне жүйелі түрде бағалау керек деп ұсынды [36]. Туризм министрлігінің қолдауымен жəне Туризм министрлігінің демеушілік қолдауымен ұйымдастырылған оқу курстарын, білім беру бағдарламаларын əзíрлеу қажет.

Гидтердің жұмысы оның құзыреттілігіне байланысты, ол, өз кезегінде, ол өткен оқу мен білімге байланысты. Салалық талаптарға сəйкес туристік гидтерді оқытудың бірыңғай оқу жоспары мен əдíстерíн əзíрлеу қажет. Туризмге демеушілік жасайтын, халықаралық стандарттарға сəйкес басшылыққа арналған оқу бағдарламасын жасау үшін ұйымдастырылған туристік мекемелер мен білім беру курстары қолдайтын білім беру бағдарламаларын əзíрлеу қажет.

Мысалы, туристік гид қауымдастығының Дүниежүзілік Федерациясының оқу бағдарламасы төрт бөлімді біріктіреді [13]. Бірінші — басқарудың практикалық элементтерін қоса алғанда, практикалық көшбасшылық дағдылар, түрлі басқару сценарийлері, сауда терминология, маршрут жəне т.б. Екінші аспект — қолданбалы білімдер. Бұл білімді Н. Чаудхари жəне М.Пракаш «сенсибилизация», мысалы, жергілікті қоғамдастық сияқты мүдделі тараптар үшін алаңдаушылық мəселелер бойынша материалдарды қоса туристерді басқаруды анықтамалықтар философиялық фон құрылысы деп атады. Үшінші бөлім жеке жəне топтық мінез-құлыққа, соның ішінде мздениетаралық сезімталдыққа бағытталған «Тұлғааралық/мінез-құлық дағдылары». Төртінші өлшем «Бизнес/басқару дағдылары» деп аталды. Оларға туристік бизнесті басқаруды, бизнес жəне басқару ресурстарын дамытуға көмектесетін мəселелер жатады [14]. Шешім ретінде гидтерді оқыту бойынша жауапкершілік туризм мамандығының оқу бағдарламаларын іске асыратын мемлекеттік жоғары оқу орындарына жəне облыстық туристік басқармаларға берілуі мүмкін.

Туристік гидтердің тиімділігін үздіксіз бақылауды жүзеге асыру ұсынылады. Аталған мониторинг лицензияны ұзарту туралы шешім қабылдауға мүмкіндік береді. Қызмет көрсету сапасын жақсарту үшін жақсы ынталандыруды қамтамасыз ететін ақылға қонымды еңбекақы төлеу жүйесі болу өте маңызды. Төлемді гидтердің кəсíби дағдыларына сəйкес саралау керек. Жақсы жұмыс жасайтын, қызмет көрсетудің ұзақ кезеңінде жоғары көрсеткіштерге ие туристік гидтерге ақылға қонымды бонустар қолдану ұсынылады.

Əдебиеттер тізімі

1. Saayman, M., Steynberg, L., & Slabbert, E. (2003). A Global Tourism curriculum — organising pieces in the puzzel. Commercium, Vol. 4, No.1, 7–19.
2. GDRC. (2007). The Global Development Research Center. International Council on Local environmental initiatives. Tourism and Sustainable Development. gdrc.org. Retrieved from http:www.gdrc.org/uem/eco-tour/iclei.pdf. Accessed the 21 st of May 2018, at 10:00.
3. Collins, V.R. (2002). Becoming a tour guide, the principle of guiding and site interpretation. London, continuum.
4. World Tourism Barometr, Volume 16, Advance Release January (2018). cf.cdn.unwto.org. Retrieved from http://cf.cdn.unwto.org/sites/all/files/pdf/unwto_barom18_01_january_excerpt_hr.pdf.
5. Ponds, K.L. (1993). The professional guide, Dynamics of tour guiding. NewYork, John Weily.
6. El-Sharkawy, O.K. (2007). Exploring knowledge and skills for tourist guides: evidence from egypt // Munich Personal RePEc Archive. mpra.ub. Retrieved from http://mpra.ub.uni-muenchen.de/6369/MPRA Paper No. 6369, posted 20. December, 11:35 UTC.
7. Rabotic, B. (2010). Tourist Guides in Contemporary Tourism. International Conference on Tourism and Environment, Sarajevo, March, 4–5.
8. Ap, J., & Wong, K.F. (2000). Issue on International Tour Guiding Standards and Practices. Working Paper. Hong Kong: The Hong Kong Polytechnic University.
9. Baum, T., Hearns, N., & Devine, F. (2007). Place, People and Interpretation: Issues of Migrant Labour and Tourism Imagery in Ireland. Tourism Recreation Research, 32(3), 39–48.
10. Cohen, Erik. (1985). The tourist guide: the origins, structure and dynamics of a role. Annals of Tourism Research, 12(1), 5–29.
11. Geva, A., & Goldman, A. (1991). Satisfaction measurement in guided tours. Annals of Tourism Research, 18(2), 177–185.
12. Hettiarachchi, P.P. (2011). Tour Guiding. Retrieved on 15th December 2014 from. lankayoursnmine.com. Retrieved from http://www.lankayoursnmine.com/NTGL/PDF/Exam%20Paper%20II/Tourisum/Mr.P.P.Hettiarachchi%20-%20Guid %20Note% 20&%20Map.pdf.
13. World Federation of Tourist Guide Association (2005). State of Tourist Guiding in the World: A rea Report. 11th WFTGA Convention 2005, Melbourne: Australia. wftga.org. Retrieved from http://www.wftga.org/page.asp?id=173.
14. Prakash, M., & Chowdhary, N. (2010). What are we training tour guides for? (India). TURIZAM, Vol. 14, Issue 2, 53–65.
15. Lan, Y. (2000). The evaluation on the international tour leader training program in Taiwan, R.O.C., a research paper submitted to The Graduate College, University of Wiscon- sin-Stout.
16. Weiler, B., & Davis, D. (1993). An exploratory investigation into the role of the nature based tour leader, Tourism Management, 14, 91–98.
17. Braidwood, B., Boyce, S.M., & Cropp, R. (2000). Tour guiding business. Canada, international self-council press.
18. Ham, S.H., & Weiler, B. (2000). Six principles for Tour Guides Training and Sustainable Development in Developing countries. Paper presented at 9^th Nordic Research Conference. Bornholm, Denmark: 12-15 October.
19. Weiler, B., & Ham, S.H. (2002). Tour guide training: A model for sustainable capacity building in developing countries, Journal of Sustainable Tourism, 10 (1), 52–68.
20. Cohen, E. (1985). The tourist guide- the origins, structure and dynamics of a role. Annals of Tourism Research, 12 (1), 5–29.
21. Omar, A., & Hawkins, D. (1998). Tour guide principles. Cairo, Helwan University.
22. Sandaruwani, J.A. R. C., & Gnanapala, W.K. A.C. The role of tourist guides and their impacts on sustainable tourism development: a critique on Sri Lanka// Tourism Leisure and Global Change, volume 3 (2016), p.TOC-26. Papers from the 8th Tourism Outlook Conference, 29-31 July 2015, Lombok, Indonesia. igutourism.org. Retrieved from http://www.igutourism.org/Lombok2015/. Creative Commons Copyright NC-BY-ND.
23. Parasuraman, A., Zeithaml, V.A., & Berry, L.L. (1985). A conceptual model of service quality and its implications for future research. The Journal of Marketing, 49 (4), 41–50.
24. Pathirana, D.P.U.T., & Gnanapala, W.K.A.C. (2015). Tourist Harassment at Cultural Sites in Sri Lanka. Tourism, Leisure and Global Change, 2, 42–56.
25. Mossberg, L. L. (1995). Tour leaders and their importance in charter tours. Tourism Management, 16(6), 437-445.
26. Pearce, P.L. (1984). Tourist – Guide Interaction. Annals of Tourism Research 11(1), 129–146. Pond, K. (1993). The professional guide: Dynamics of tour guiding. New York: John Wiley & Sons.
27. Schmidt, C. J. (1979). The Guided Tour: Insulated Adventure. Journal of Contemporary Ethnography, 7(4), 441–467.
28. Baum, T., Hearns, N., & Devine, F. (2007). Place, People and Interpretation: Issues of Migrant Labour and Tourism Imagery in Ireland. Tourism Recreation Research, 32(3), 39 – 48.
29. Heung, V.C.S. (2008). Effects of tour leader's service quality on agency's reputation and customers' word-of-mouth. Journal of Vacation Marketing, 14(4), 305-315.
30. Profile of the tourist guide profession. Austrian Professional Leisure Establishment Association.
31. Knudson, D.M., Cable, T.T., & Beck, L. (1995). Interpretation of Natural and Cultural Resources, Venture Publishing, State College, PA.
32. SIT40107 Certificate IV in Tourism (Guiding). (2012). Service Skills Australia. Approved © Commonwealth of Australia.
33. Rennie, P. (2005). Healthy tips for Healthy trips. Speaker notes at the 11^th WFTGA Convention. Melbourne, Australia: 30 January - 4 February.
34. McCabe, S. (2005). Who is tourist?: A critical review. Tourist studies, Vol. 5, 1, 85–106.
35. Реестр экскурсоводов и гидов переводчиков Республики Казахстан. kaztour-association.com. Retrieved from http://www.kaztour-association.com/plan/13012017reestr_guides.pdf.
36. Coccossis, H. (2005). Operational management of cultural and heritage sites. In International Culture Tourism: management, implication and cases. Oxford: Elsevier.