Нарық жағдайындағы кәсіпорынның инвестициялық тартымдылығын бағалаудың ерекшеліктері

Макалада казіргі заманғы жағдайда кəсíпорынн^ɪц инвестициялык тартымдылығыіі дамытудың нарыктык механизмдері карастырылды. Авторлар «кəсíпорынн^ɪц инвестициялык тартымдылығы» тұжырымдамасының түрлі түсіндірмелерін корытындылаған, осыған байланысты тəуекелдерге жəне табыстылыкка байланысты кəсíɪюрыɪĩдар‚ды инвестициялауға койылатын талаɪɪтар‚ды анықтаған. Негізгі капиталға салынған инвестициялык ресурстар Қазакстан Республикасының кəсíпорындарын^ɪц көлеміне карай талданған. Авторлар инвестиция каражатыɪɪ инвестициялауд^ің төменгі тәуекелдері бар шағын кəсіпорындарға инвестициялаудың нəтижесíнде жоғары пайда алу мүмкіндігін аііыктағаіі. Макалада Қазакстан Республикасы экономикасының секторлары бойынша негізгі капиталға салынған инвестицияларға көңіл бөлінген. Инвестицияның тиімділігі инвестициялык тартымдылыкты, ал инвестициялык тартымдылык бұл бүкіл кəсíɪĩорышĩыц инвестициялык к^ɪзметíн айкыіідайтыііы көрсетілген. Инвестициялык тартымдылык бағалау əдíстерí келесі топтарға жіктелген: кəсíɪĩорышĩыц каржылык көрсеткіштерін аɪɪыкта∖та негізделген əдíстер; өндірістік əлеует аныктауға, баскару сапасына, сырткы ортаны бағалауға негізделген əдíстер; акциялардың тартым‚дылыɪ■ыɪĩыц көрсеткіштеріне негізделген əдíстер; кешендік бағалау əдíстерí; салыстырмалы бағалау əдíстерí; күнды бағалау əдíстерí. Авторлар,дың ойынша, инвестициялык тартымдылык деңгейін аныктау үшін статистикалык жəне сараптамалык акпарат кажет, оның негізінде бағалау талаптары бірыңғай немесе кешенді түрде калыɪпастырыла‚ды. Кəсíɪĩорышĩыц иелері мен менеджменті үшін баскару объектісі болып табылатын инвестициялык тартымдылыкты бағалау бойынша басты үсыныстар берген.

Қазакстанның инновациялы-индустриялык жəне технологиялык дамуының, үлттык өндірістің тиімділігін жəне бəсекеге кабілеттілігін арттыру, сондай-ак елдің экономикалык дамуын камтамасыз етудің ең басты шарты инвестициялык тартымдылыкты белсендіру болып табылады. Шетелдік жəне ішкі инвестициялык ресурстарды колдана отырып, экономиканың накты сскторындағы капитал салымдар аукымын əжсптəуíр ксңсйтугс болады. Инвсстициялык саладағы ел аймактарының басты бағыттарының бірі экономикалык ахуалды жаксарту үшін жағдайлар жасау, каржылык жəне накты секторлардың өзара байланысын нығайту негізінде инновациялык өндірісті дамытудағы инвестицияның сапалык өсуіне бағытталған тиімді үлттык инвестициялык үдерісті жетілдіру керек.

Осыған байланысты, кəсіпорышшың инвсстициялык тартымдылығыш бағалау өзскті мəсслслсрдщ бірі болып келеді. Инвестициялык объектіні инвесторға негіздеу күралы ретінде əрекет ету, кəсіпорышшың инвсстициялык тартымдылығын бағалау, сонымсн катар оның инвсстициялык үдсрістсрі үшін рссурстык күрал болып табылады. Дсгснмсн, казіргі уакытта «кəсіпорынныңинвестициялық тартымдылығы» ұғымының теориялық жəне тәжірибелік негіздемесін бағалау тиісті теориялық қолдауға ие болмады. Нәтижесінде, біздің ойымызша, «кәсіпорынның инвестициялық тартымдылығы» ұғымының маңызды сипаттамаларын бағалауға жəне оны бағалаудың әдістеріне ерекше назар аудару керек.

Өндірістік қуаттылықтарды құру үшін Қазақстанға, ең алдымен, тікелей өндіруші капитал импорты қажет, бұл шетел инвестицияларын елге тарту бағдарламаларын құруды талап етеді. Кез келген ұйымды дамыту үшін капитал сыртқы көздерден тартылады. Инвесторлар пайда табуға жəне оны көбейтуге қызығушылық білдіреді.

Қазіргі экономикадағы құрылымға көптеген факторлар əсер етеді, олардың қатарына инвестициялық тартымдылықты жатқызуға болады. Негізінен, бұл ұғым инвесторға жобаға инвестиция салудың қаншалықты пайдалы екендігін бағалауға мүмкіндік береді. Сондықтанда «инвестициялық тартымдылық» ұғымы бойынша ғалымдардың анықтамаларын қарастырып көрелік:

• экономикалық категория ретінде кәсіпорынның мүлкін пайдаланудың тиімділігін, оның төлемқабілеттілігін, қаржылық жағдайының тұрақтылығын, капиталдың кірістілігін арттыру, өндірістің техникалық жəне экономикалық деңгейін, сондай-ақ өнімнің сапасы мен бəсекеге қабілеттілігі негізінде өзін-өзі дамыту қабілеттілігін сипаттайды [1];
• кәсіпорынның, ең алдымен, нақты инвестордан коммерциялық немесе басқа қызығушылықты тудыруға, оның ішінде нақты экономикалық тиімділікті алу үшін кәсіпорынның «инвестицияларды жүзеге асыруға» қабілеттілігін арттыру оның нарықтық құнының өсуі болып табылады [2];
• бизнестің тиімді дамуына жəне оның бəсекеге қабілеттілігін қамтамасыз етуге қатысты кәсіпкерлік субъектілері арасындағы экономикалық қатынастар жүйесі [3];
• бұл инвестордың өз қаражаты есебінен жəне басқа да қаражат есебінен оны дамытуға инвестициялау тәуекелдігінің келешегін, пайдалылығын, тиімділігін жəне барынша азайтылуының жалпылама сипаттамасы [4];
• кәсіпорынның инвесторлар үшін ықтималдығы жоғары дəрежеде инвестиция мерзімін қолайлы шарттарда табыстылық деңгейінің қанағаттанарлық деңгейін бере алатын немесе басқа жағымды əсерге қолжеткізе алатын экономикалық дамуы [5];
• инвесторға инвестиция объектісі басқаларға қарағанда неғұрлым тартымды екенін бағалауға мүмкіндік беретін сипаттамалар жиынтығы [6];
• бұл инвестицияны тарту мақсатында инвестициялық саясатты жүзеге асыру барысында кәсіпорынның өзінің факторлық жəне құндылық артықшылықтарын іске асыру мүмкіндігі [7].

Жоғарыдағы анықтамалар көрсеткендей, инвесторлардың əр топтары үшін кəсíпорынньщ инвестициялық тартымдылығы инвестор инвестицияланған қаражат есебінен алатын табыс деңгейімен анықталады. Табыс деңгейі, өз кезегінде, капиталды қайтармау жəне капиталға табыс ала алмау қаупі деңгейімен анықталады. Осыны негізге ала отырып, инвесторлар кəсǐпорынī■а инвестиция салу кезінде арнайы қойылатын талаптарды анықтайды.

Инвестициялық тартымдылық тек қаржылық құрылымдарға ғана емес, сондай-ақ елдің өңірлеріне жəне салаларына байланысты. Мұндай жағдайларда инвестор өндірістегі басым жағдайлардың барлық оң жəне теріс жақтарын нақты түсінуі керек. Бұл үшін инвестициялық белсенділіктің тартымдылығы келесі деңгейлерде анықталады: макродеңгейі бүкіл мемлекет көлемінде, мезодеңгейінде аймақтың мүмкіндігі қарастырылады, микродеңгейінде тек қолданыстағы кəсíпорын аумағында ғана болады. Әрбір деңгейде өзіндік инвестициялық саясат қалыптастырылады жəне оның негізінде инвестициялар тартылады.

Кəсíпорын деңгейінде бұл негізгі капиталға салынатын инвестициялар үшін ықтимал төлем талаптарын айқындайтын əртурлí объективті белгілердің, қасиеттердің, құралдар мен мүмкіндіктердің жиынтығын анықтап береді.

Қазақстан Республикасында кəсíпорындар өлшемділігі бойынша негізгі капиталға салынатын инвестицияларымен ерекшеленеді (1-кесте).

1-кесте

млн тг.

Кәсшорындардың өлшеміне қарай Қазақстан Республикасындағы 2012-2016 жылдары негізгі капиталға салынған инвестициялар мөлшері

Дереккөзі. Авторлармен [8] негізінде əзíрленген.

Кесте мəлíметтерí көрсеткендей, негізгі капиталға инвестициялардың жоғары өсу қарқыны сакталып отыр. 2016 жылы (7762303 млн тг) негізгі капиталға инвестициялардың көлемі, 2012 жылға (5473161 млн тг) карағанда, 41,8 %-ға ұлғайған. 2016 жылы негізінен инвестициялар ірі (50,5 %), шағын (40,1 %) жəне орта (9,4 %) кəсіпорынgарға салынған. Шағын кəсіпорындардың негізгі капиталына салынған инвестициялардың үлесі 2012 ж. 33,3 % болса, ал 2016 ж. 40,1 % дейін өскен.

Ірі кəсíпорындармен қатар, шағын кəсіпорындардың инвестициялық тартымдылығы байқалады. Шағын кəсíпорындар инвестициялық капиталдың төмен тəуекелíмен салынған инвестициялық капиталдан барынша табыс алуға мүмкіндік береді. Ірі кəсíпорындар Қазақстан Республикасының сəйкес тауар нарығында ұсынылмаған немесе сол тауар нарығының кажеттілігін жаппайтын отандык тауарларды өндіруге, жұмыстарды орындауға, кызмет көрсетуге бағытталған инвестициялык жобаларға катысу кағидасын ұстанады.

Инвестицияның тиімділігі инвестициялык тартымдылыкты, ал инвестициялык тартымдылык инвестициялык кызметті аныктайды. Инвестицияның тиімділігі каншалыкты жоғарылаған сайын, инвестициялык тартымдылык деңгейі неғұрлым жоғары болады. Негізгі капиталға салынатын инвестициялар экономика секторларында аткарылатын жұмысы мен көрсетілетін кызметіне карай өзгешеленеді (2-кесте).

2-кесте

Инвесторлардың экономика секторлары бойынша 2012-2016 жылдары негізгі капиталға салған инвестициялары

2-ксстснің аяқталуы

Дереккөзі. Авторлармсн [8] нсгізіндс əзíрлснгсн.

Экономика сскторында нсгізгі капиталға салынатын инвсстициялар ішіндс басты үлсс қаржылық смсс корпорацияларға (2016 ж. - 78,6 %) тиссілі. Соңғы жылдары инвсстициялық рссурстардың мсмлсксттік басқару органдарында төмсндсгснін (2012 ж. - 20,1 %, ал 2016 ж. - 13,3 %), ал үй шаруашылықтарында өскснін (2012 ж. - 4,3 %, ал 2016 ж. - 7,2 %) байқауға болады. Инвсстицияларды экономикаға тарту ішкі жинақтардың жəнс қаражаттардың жстіспсушілігінсн қүтылуға, өндірістің өсуінс, экспорттың жоғарылауына, импорттың төмсндсуінс, тауарлық тапшылықтың қысқаруына жəнс өндірісті үйымдастырудың тиімділігін жоғарылатуға көмсктсссді.

Бүгінгі күні кәсіпорынның инвсстициялық тартымдылығын бағалаудың көптсгсн əдíстсрí бар, олар әртүрлі факторларды ссксріп, кəсíпорынньщ сандық нсмссс сапалық сипаттамаларын бсрс алады. Бүл əдíстсрдí кслссі топтарға бөлугс болады: кәсіпорынның қаржылық көрссткіштсрін анықтауға нсгіздслгсн əдíстср; өндірістік əлсуст анықтауға, басқару сапасына, сыртқы ортаны бағалауға нсгіздслгсн əдíстср; акциялардың тартымдылығының көрссткіштсрінс нсгіздслгсн əдíстср; ксшсндік бағалау əдíстсрí; салыстырмалы бағалау əдíстсрí; қүнды бағалау əдíстсрí (3-ксстс).

3-ксстс

Инвестициялық тартымдылықты бағалау әдістерінің топтамасы

3-кестенің аяқталуы

Дереккөзі. Авторлармен [9-12] негізінде əзíрленген.

Kəсіnорынның инвестициялық тартымдылығы тұжырымдамасының негіздемелеріне жəне қарастырылған əдíстердщ топтарына сүйене отырып, инвестициялық тартымдылықты бағалаудың əмбебап əдíсí жоқ деп қорытынды жасауға болады. Әдістің таңдауы нақты кəсгаорыта, инвестицияның мақсатына, инвестор белгілеген талаптарға, инвестиция көлеміне жəне басқа да көптеген факторларға байланысты.

Көрсетілген əдíстердщ ішінде кəсіпорынның қаржылық көрсеткіштерін анықтауға негізделген əдíстердщ маңыздылығы жоғары. Kəсіпорынның инвестициялық тартымдылығын бағалау қаржы көрсеткіштерін қолдана отырып, кəсіпорынның экономикалық жағдайын есептеу жолымен жүзеге асырылады. Бұл көрсеткіштер мыналарды қамтиды [13, 14]:

• өтімділік — қажет болған жағдайда кəсíпорын өзінің активтерін ақшаға айналдыру қаншалықты жылдам екенін көрсетеді;
• мүліктік жағдайы — кəсіпорынның жиынтық активтері айналымдағы жəне айналымнан тыс құралдарының үлесін көрсетеді;
• іскерлік белсенділік — кəсíпорыц^ы барлық қаржылық үдерістерді сипаттайды, яғни кəсіпорынның пайдасына тəуелдí болады;
• қаржылық тəуелдíлíк — кəсіпорынның сыртқы қаржыландыру көздеріне тəуелдíлíгíн жəне қосымша қаражатсыз жұмыс істей алатындығын көрсетеді;
• табыстылық — кəсіпорынның қаржылық мүмкіндіктерін пайдаланатын тиімділігін көрсетеді.

Инвестициялық тартымдылық деңгейін анықтау үшін статистикалық жəне сараптамалық ақпарат қажет, оның негізінде бағалау талаптары бірыңғай немесе кешенді түрде қалыптастырылады.

Әлемдік капиталдың жетіспеушілігі жағдайында кəсíпорындар тікелей инвестицияларға жүгіне алады. Өз кезегінде бұл əдíс келесіге бөлінеді:

• қаржы инвесторларының инвестициялары;
• инвестициялардың стратегиялық түрі [15].

Біріншісі — инвестордың акцияларды (бірақ бақылау пакетін емес) 2-5 жылдан кейін сата отырып, шағын бөлігін инвестициялау мүмкіндігі, инвесторлардың көп саны бар бағалы қағаздар нарығында акцияларды орналастыруға болады. Инвестордың негізгі табысы акцияларды сату болып табылады, ал, өз кезегінде, ұйымның инвестициялық тартымдылығы өседі. Бұл нұсқа инвесторға да, кəсíпорын басшылығына да тиімді.

Екіншісі (стратегиялық инвестиция) инвестордың ірі акциялар пакетін ұзақ уақыт бойы сатып алуына негізделген, онда инвестор кəсіпорынның басқа иесі болып табылады. Стратегиялық инвестордың негізгі мақсаты дайын кəсíпорын немесе оның құрылымымен бірігу болып табылады. Бұл нұсқа дағдарыс жағдайында қолайлы, бірақ ол иеленушіден өз өкілеттіктерін жоғалтады жəне кəсíпорын қаржыландырудың басқа көздеріне қаржылық тұрғыдан тəуелдí болады.

Kəсіпорынның инвестициялық тартымдылығын арттыру үшін бірқатар шаралар қабылдануы мүмкін:

• дамуға ұмтылған кез келген кəсíпорын бірінші кезекте, болашақты басшылыққа ала отырып ұзақмерзімді стратегия құрады;
• міндетті түрде бизнес-жоспар құру талап етіледі, яғни онда мақсаттары мен пайдаға барынша қолжеткізу жолдары көрсетіледі;
• заңнамалық нормаларға сəйкес заңгерлік сараптама бойынша құжаттаманың болуы;
• фирма өзіне несиелік тарихын құруы керек (банк мекемелерінде шағын несие алып жəне оны қысқа мерзімде қайтару арқылы өте оңай жасауға болады);
• белгілі-бір жер учаскелерін иеленудің жəне меншік туралы құжаттарды, жалпы фирманың құжаттарын ретке келтіреді;
• акционерлердің құқықтары мен меншік иелерінің өкілеттіктері кəсіnорынның жарғылық құжаттарында жазылғанын қамтамасыз етеді.

Құжаттардың толық пакетін анықтаған жəне жинағаннан кейін кəсіпорынның өндірістік үдерісіне үлкен көңіл бөлу керек. Бұны басқару персоналдары — бас технолог, инженер, сату жөніндегі менеджер, экономист-сарапшы, персоналмен жұмыс жасау жөніндегі менеджер жақсы жасайды. Олардан кəсіпорынның ұтымды дамуы, кедергілерді анықтауы жəне жоюына əсер ететін күшті жəне əлсíз жақтарды анықтауы керек. Тəуекелдермен мұқият жұмыс жасау, олардың қауіп- қатер деңгейін анықтауға, оларды əлсíретуге немесе толықтай жоюға болады.

Барлық іс-шаралар аяқталғаннан кейін инвесторға кəсіпорынның жұмыс істеуін жақсарту əдíсí бар екендігін көрсету қажет. Қорытындылай келе, кəсіпорынның инвестициялық тартымдылығы ұтымды басқаруға байланысты деп айтуға болады.

Қазіргі əлеуметик-экономикалыщ жағдайларда тартылған инвестициялардың инновациялық толыққанды қажеттілігі бар. Инновациялық даму факторларымен инвестицияларды үйлестіру инвестициялық ахуалды, оның құрамдас бөліктеріне, инвестициялық механизміне ерекше талаптарды тудыратын шағын инвестициялық кəсíпкерлíк саласындағы инвестицияларды тарту үшін аса маңызды.

Сонымен, нарық жағдайындағы кəсіпорынның инвестициялық тартымдылығын бағалауды қарастыра отырып, мынадай қорытындылар жасауға болады:

• кəсіпорынның инвестициялық тартымдылығы — кəсíпорын иелеріне мен менеджментінің басқару объектісі болып табылады, ал оның сандық бағалауы инвесторларды тартуға мүмкіндік береді. Бұл жағдайда кəсіпорынның инвестициялық тартымдылығының сандық сипаттамаларының түсіндірілуі əрбíр инвестордың бір немесе бірнеше меншікке ие болуының артықшылықтарын, қауіптерін жəне келешектерін қалай бағалайтынын субъективті түсінуіне байланысты болады;
• – инвестициялық тартымдылықты қамтамасыз ету үшін барлық негізгі басқару қызметтерін іске асыру қажет: инвестициялық тартымдылықты болжау жəне жоспарлау мақсаты (инвестициялық кəсíпкерлíк субъектісі үшін) жəне нəтиже (сыртқы жəне ішкі инвестор үшін) ретінде; инвестициялық тартымдылықты қамтамасыз ету үдерісін ұйымдастыру (экономикалық субъектіні басқару жүйесі деңгейінде); инвестициялық тартымдылықты арттыруға бағытталған басқарудың барлық деңгейін ынталандыру; инвестициялық тартымдылық жағдайының сыртқы жəне ішкі бақылауы мен талдауын ұйымдастыру;
• кəсіпорынның инвестициялық тартымдылығын дамыту үшін ішкі корпоративтік басқару əдíстерíн, мемлекеттік органдар мен қоғамдық ұйымдар арасындағы қарым-қатынасты байланыстыра отырып жүргізу керек;
• кəсіпорынның инвестициялық тартымдылығын бағалауда олардың сандық, сапалық жəне қорытынды инвестициялық көрсеткіштерін ұтымды қолдану мəселесí маңызды болып табылады.

Əдебиеттер тізімі

1. Крылов Э. И. Анализ финансового состояния и инвестиционной привлекательности предприятия: учеб. пособие / Э.И. Крылов, В.М. Власова, М.Г. Егорова и др. — М.: Финансы и статистика, 2003. — 192 с.
2. Лаврухина Н.В. Методы и модели оценки инвестиционной привлекательности предприятия / Н.В. Лаврухина // Теория и практика общественного развития. — 2014. — № 8. — С. 113-117.
3. Конторович С.П. Управление инвестиционной привлекательностью предприятия (системно-оценочный аспект) [Электронный ресурс] / С.П. Конторович. — Режим доступа: http://publish.cis 2000.ru/books/book.17/info/shtm.
4. Сергеев И.В. Организация и финансирование инвестиций: учеб. пособие / И.В. Сергеев, И.И. Веретенникова, В.В. Яновский. — 2-е изд., перераб. и доп. — М.: Финансы и статистика, 2003. — 400 с.
5. Санникова И.Н. Риски реального сектора экономики в контексте региональной экономической безопасности / И.Н. Санникова, Т.А. Рудакова, Э.В. Татарникова // Национальные интересы: приоритеты и безопасность. — 2015. — № 20 (305). — С. 2-12.
6. Бандурин А.В. Стратегический менеджмент организации. [Электронный ресурс] / А.В. Бандурин, Б.А. Чуб. — Режим доступа: http://www.cfin.ru.
7. Есипенко И.В. Формирование методики оценки инвестиционной привлекательности компании / И.В. Есипенко // Аудит и финансовый анализ. — 2011. — № 3. — С. 1-4.
8. Инвестиционная и строительная деятельность в Республике Казахстан: стат. сб. — Астана: Комитет по статистике Министерства национальной экономики Республики Казахстан, 2017. — 158 с. [Электронный ресурс]. — Режим доступа: http://www.stat.gov.kz.
9. Суркин П.Н. Методы оценки инвестиционной привлекательности предприятия / П.Н. Суркин // Вопросы экономики и права. — 2012. — № 7. — С. 64-67.
10. Юхтанова Ю.А. Методики оценки инвестиционной привлекательности предприятия и их сравнительная характеристика [Электронный ресурс] / Ю.А. Юхтанова, А.В. Братенкова // Молодой ученый. — 2016. — № 9. — С. 780-787. — Режим доступа: https://moluch.ru/archive/113/28810/ (дата обращения: 27.04.2018).
11. Белоцерковский В. И. Критерий инвестиционной привлекательности предприятия — его чувствительность к возможным инвестициям / В.И. Белоцерковский, Р.А. Ростиславов, И.В. Стрешинский // Известия Тульского гос. ун-та. Экономические и юридические науки. — 2013. — №3-1. — С. 236-247.
12. Ендовицкий Д.А. Анализ инвестиционной привлекательности организации / Д.А. Ендовицкий, В.А. Бабушкин, Н.А. Батурина и др.; под ред. Д.А. Ендовицкого. — М.: КНОРУС, 2016. — 376 с.
13. Дюсембаев К.Ш. Анализ финансовой отчетности: учебник / К.Ш. Дюсембаев. — Алматы: Экономика, 2009. — 366 с.
14. Шеремет А.Д. Методика финансового анализа / А.Д. Шеремет, Р.С. Сайфулин, Е.В. Негашев. — М.: ИНФРА-М, 2000. — 208 с.
15. Турманидзе Т.У. Анализ и оценка эффективности инвестиций: учебник / Т.У. Турманидзе. — М.: ЮНИТИ, 2015. — 247 c.