Ескене таулы өңірінің ерте көктемде гүлдейтін өсімдіктерінің биоэкологиялық ерекшеліктері

Мақалада Жаңаарқа ауданына Ескене таулы өңіріне қарасты үш бөлімшенің (Таңқы, Оқтөнген, Жартас) өсімдіктер бірлестігінің түрлері анықталғандығы жəне осы өсімдіктер бірлестіктерінде 16 тұқымдасқа, 26 туысқа жататын 48 түрлі өсімдіктердің кездесетіні туралы айтылды. Зерттелген Ескене таулы өңірінде барлық өсімдіктер бірлестігінде көп кездескендер — бұршақ тұқымдастарының өкілдері: Astragalus puberulus L. — түкілпе таспа, Vicia cracca L. — тышқансиыр жоңышқасы, Lathyrus pratensis — шалғындық əйкен, Lathyrus tuberosus L. — шалғындық əйкен, Clycyrrhiza aspera P. — тəуíр мия. Одан кейінгі орында раушангүлділер: Potentilla reptans L. — жатаған қазтабан, Potentilla flagellaris L. — шырмауық қазтабан, Potentilla bifursa L. — айыр қазтабан, Spiraea hypricifolia — шайқурай жапырақты тобылғы. Лалагүлділерден: Allium cepa — қатпарлы пияз, Tulipa Schrenka — Шренк қызғалдағы, T. patens agardh — қыр қызғалдағы, Fritillaria meleagroides Patrin –– кішкентай сепкілгүл. Тіркелген өсімдіктерге фитоценологиялық сипаттама беріліп, олар өмір сүру формасына, систематикасына жəне халық шаруашылығының әртүрлі саласында қолданылуына байланысты жіктелгендігі көрсетілген. Сол сияқты Ескене өңірі бойынша қорғауды қажет ететін, жойылып бара жатқан, сирек кездесетін өсімдіктер түрлері: отырыңқы гүлді əтеп (сирения сидячецветковая), тырнашөп (жабрица бухтарминская), кіндік тəрíздí кəрíкыз (липучка пупковидная), қызыл қойжелкек (козлобородник красный), Шангин айдаршөбі (хохлатка Шангина) жəне кішкентай секпілгүл (рябчик малый) анықталды. Қазақстанның Қызыл кітабына тіркелген түрлерге: сарғалдақтар тұқымдасынан — ашық құндызшөп (сон трава раскрытая) жəне лалагүлділер тұқымдасынан Шренк қызғалдағы (тюльпан Шренка) жатады.

Қазіргі таңда Қазақстанның бұрын-соңды зерттелмеген шалғай орналасқан аудандарының өсімдіктер бірлестігінің түрін анықтап, солардың ішінде пайдалы өсімдіктердің биэкологиялық ерекшеліктерімен танысып, олардың шикізатының қорын анықтап, тиімді пайдалану жолдарын тауып, халық шаруашылығының əртурлí саласында қолдану үшін жан-жақты зерттеудің теориялық жəне практикалық маңызы зор. Əсíресе сол пайдалы өсімдіктердің ішінде ерте көктемде гүлдейтін эфемерлер мен эфемероидтардың түрлерін анықтау, сол сияқты сирек кездесетін, жойылып бара жатқан, эндеми өсімдіктердің биэкологиялық ерекшеліктерімен танысып, түгендеу жұмыстарын жүргізудің ғылымда алатын орны ерекше. Əдеби деректерде Орталық Қазақстан бойынша, Ортау, Қызылтау, Ақтау өңірлерінің пайдалы өсімдіктерінің биэкологиялық ерекшеліктері, таралуы, қоры туралы біраз жұмыстар жүргізілгендігі анықталды [1–3].

Ал қарастырылған əдебиеттерде осы Жаңаарқа ауданына қарасты басқа таулы өңірлердің өсімдіктері туралы ғылыми жұмыстар жоқтың қасы. Сондай зерттелмеген аймақтардың қатарына Ескене таулы өңірі жатады. Қарағанды облысы бойынша ерте көктемде гүлдейтін эфемерлер мен эфемероидтар туралы бір ғана еңбек [4] жазылған. Осыған байланысты, əдеби деректерді негізге ала отырып, Ескене таулы өңірінің өсімдіктер бірлестігінің типін анықтап, әртүрлі өсімдіктер бірлестігінде кездесетін ерте көктемде гүлдейтін эфемерлер мен эфемероидтарын анықтап, инвентаризация жұмысын жүргізуді мақсат етіп қойдық. Осы мақсатқа жету үшін алдымызға мынадай міндеттер қойылды:

1. Зерттеуге алынған Ескене өңірі бойынша Жартас, Оқтөңген жəне Ескене, Таңқы тауларының өсімдіктер бірлестігінің типін анықтау.
2. Зерттелетін таулы өңір бойынша әртүрлі өсімдіктер бірлестігінде кездесетін эфемерлер мен эфемероидтардың тізімін жасау.
3. Осы өңір бойынша әртүрлі өсімдіктер бірлестігінде тіркелген эфемерлер мен эфемероидтарды таксономиясына, экоморфасына, өмір сүру формасына жəне қолданылуына байланысты топтарға жіктеп, сипаттама беру.

Зерттелетін өңір Жаңаарқа ауданынан батысқа қарай 25 шақырым қашықтықта орналасқан. Ескене — аласа шоқылы таулардың қатарына жатады. Оған үш таулы өңір кіреді: Жартас, Оқтөнген, Таңқы өңірлері бойынша далалық эксперименттік жұмыстар жүргізілді. Алдымен əр өңірдің өсімдіктер бірлестігінің типтері анықталып, фитоценологиялық сипаттама берілді.

Зерттеу барысында әртүрлі өсімдіктер бірлестігінде ерте көктемде гүлдейтін эфемерлер мен эфемероидтар тіркелді. Олардың көпшілігі — жазық далалық, жайылымдық жəне тау етектерінде қиыршық тасты жерлерде кездесетін көпжылдық шөптесін өсімдіктер.

Эфемероидтар негізінен көпжылдық шөптесін өсімдіктер, əдетте олар вегетациялық дәуірі қысқа жəне вегетациялық дәуірі ұзақ болып екі топқа бөлінеді. Вегетациялық дәуірі қысқа болып келетініндері ерте көктемде гүлдеп, 35-40 күннің ішінде тұқым мен жемісін беріп, күн ысыған кезде жер үсті мүшелері қурап, тыныштық дәуірге кететін, бірақ жаз бойы жерасты тамырсабақтарына қарқынды түрде қор заттарын жинайтын жəне қыстаған бүршіктері сақталатын (тамырсабақты, пиязшықты) өсімдіктер.

Қыстап шыққаннан кейін бұл өсімдіктер келесі жылы күн жылына бастаған кезде еріген қар суын қарқынды пайдаланып, бірден вегетациялық дәуірге көшеді де барлық вегетациялық дәуірдің фазаларын 1-1,5 ай ішінде өтіп, гүлдеп, тұқым мен жемісін беріп қайтадан тыныштық күйге көшеді.

Далалық эксперименттік жұмыстар байырғы Б.А. Быков [5], В.М. Понятовская [6] әдістері бойынша жəне өсімдіктердің таксономиялық ретін анықтау жұмысы «Флора Казахстана» [7-14] бойынша жүргізілді.

Анықталған өңірлер бойынша зерттеу нәтижесінде барлық өсімдіктер бірлестігінде көп кездескені — бұршақ тұқымдастарының 4 туысқа жататын 5 түр, оларға таспа туысынан: Astragalus puberulus L. — түкілпе таспа (астрагал пушистый); жоңышқа туысынан: Vicia cracca L. — тышқансиыр жоңышқасы (горошек мышиный), əйкендер туысынан: Lathyrus pratensis — шалғындық əйкен (чина луговая), Lathyrus tuberosus L. — шалғындық əйкен (чина клубневая), мия туысынан: Clycyrrhiza aspera P. — тәуір мия (солодка уральская) кездесті. Раушангүлділер тұқымдасынан 2 туысқа жататын 4 түр. Қазтабан туысынан: Potentilla reptans L. — жатаған қазтабан (лапчатка ползучая), Potentilla flagellaris L. — шырмауық қазтабан (лапчатка плетевидная), Potentilla bifursa L. — айыр қазтабан (лапчатка вильчатая). Тобылғы туысынан: Spiraea hypricifolia — шайқурай жапырақты тобылғы (зверобоелистная таволга). Күрделігүлділер тұқымдасында 3 туысқа жататын 3 түр. Таусағыз туысынан: Scorzanerna austriaceae — австрия таусағызы (козелец австрийский), түймешетен туысынан Тапасéţит vulgɑre — кәдімгі түймешетен (пижма обыкновенная), желкек туысынан: Tragopogon ruber -- қызыл қойжелкек (козлобородник красный). Шаршыгүлділер тұқымдасынан кездескен туыс саны — 2, оған жататын түр саны — 2. Жұмыртамыр туысынан: Allyssum campestre -- дала жұмыртамыры (бурачок полевой), əтеп туысынан: Syrenia sessiliflora -- отырыңқы гүлді əтеп (сирения сидячецветковая). Лалагүлділер тұқымдасынан 3 туысқа жататын 4 түр. Пияз туысынан: Allium cepa — қатпарлы пияз (лук репчатый), қызғалдақтар туысынан: Tulipa Schrenka — Шренк қызғалдағы (тюльпан Шренка), T. patens agardh — қыр қызғалдағы (тюльпан поникающий), секпілгүл туысынан: Fritillaria meleagroides Patrin -- кішкентай сепкілгүл (рябчик малый). Geraniaceae — гераниевые — қазтамақтар тұқымдасына, оның ішінде қазтамақтар туысына жататын 2 түр: G. Pratense — шалғындық қазтамақ (герань луговая), G. schrenkionum — Шренк қазтамағы (герань Шренка). Iredaeceae — ирисовые — құртқашаштар тұқымдасына, құртқашаштар туысының 3 түр: I. tenuifolia -- жіңішке жапырақты құртқашаш (касатик тонколистный), I. haematophylla — қошқылжапырақты құртқашаш (касатик кровянистолистный), I. scariosa -- қабықты құртқашаш (касатик кожистый). Boraginaceae — бурачниковые — қияршөптілер тұқымдасынан, ботагөз туысына жататын: Myosotis arvensis — дала ботагөзі (незабудка полевая), кəр⅛ыз туысынан Lepula omphaloides — кіндік тəрíздí кəр∣кыз (лепёхиниелла пупковидная). Сарғалдақтар тұқымдасынан Pulsatilla patens — ашық құндызшөп (сон трава, көптамырлы сарғалдақ — Ranunculus polyrhizos (лютик многокорневой). Тұқымдастар ішінде ең аз кездескендері: Labiatae — ерінгүлділер тұқымдасы, 1 түр: Phlomis tuberose -- түйнекті əрем (зопник клубненосный). Rubiaceae — рияндар тұқымдасының 1 түрі Calium mugosharicum —

М. қызылбояушөп. Papaveraceae — көкнәр тұқымдасы, айдаршөп туысына жататын: Corydalis schangini — Шангин айдаршөбі (хохлатка Шангина). Scrophulariaceae — норичниковые — сабынкөктер тұқымдасының, бөденешөп туысына жататын Veronica longifolia — ұзын жапырақты бөденешөп (вероника длиннолистная) кездесті.

Осы тіркелген өсімдіктердің ішінде сирек кездесетін өсімдіктерге:

Крестгүлділер тұқымдасынан — отырыңқы гүлді əтеп (сирения сидячецветковая). Шатыр- гүлділерден тырнашөп (жабрица бухтарминская) жатады.

Жойылып бара жатқан түрлер: қияршөптілер тұқымдасынан — кіндік тәрізді коріқыз (лепучка пупковидная). Күрделігүлділер тұқымдасынан — қызыл қойжелкек (козлобородник красный). Лалагүлділерден Шангин айдаршөбі (хохлатка Шангина) жəне кішкентай секпілгүл (рябчик малый) анықталды.

Қазақстанның Қызыл кітабына тіркелген түрлерге: сарғалдақтар тұқымдасынан — ашық құндызшөп (сон трава раскрытая) жəне лалагүлділер тұқымдасынан — Шренк қызғалдағы (тюльпан Шренка) жатады.

Сол сияқты тіркелген өсімдіктер экоморфасына жəне өмір сүру формасына байланысты жіктелді. Олардың нəтижелерí 1-ші суретте көрсетілген.

Пайдаланылуына қарай ерте көктемде гүлдейтін өсімдіктердің көпшілігі малазықтық өсімдіктер. Олардың саны — 18. Одан кейінгі орында дəрíлíк өсімдіктер — 13, сондік-қолданбалы өсімдіктер — 12, эфир майлы өсімдіктер саны — 5.

Сонымен қорыта келе, Ескене таулы өңірі бойынша үш түрлі өсімдік бірлестігі анықталып, 48 түрлі ерте көктемде гүлдейтін өсімдіктер тіркелді. Олардың басым көпшілігі көпжылдық шөптектес өсімдіктер. Тіркелген өсімдіктер экоморфосына жəне халық шаруашылығының ортүрлі саласында қолданылуына қарай жіктелді. Осы анықталған өсімдіктердің ішінде бұрын кең таралған, бірақ, өкінішке орай, антропогендік, ортүрлі жағымсыз осерлердің кесірінен көп түрлер сирек кездесетін немесе жойылып бара жатқан өсімдіктер қатарына кірген. Сондықтан сирек кездесетін жəне жойылып бара жатқан өсімдіктердің генқорын сақтаудың ең тиімді əдíсí — олардың тұқымын әртүрлі өсімдіктер бірлестігінен жинап, мəдени түрге айналдыру мүмкіндігін тауып, осы

жерсіндірілген түрлердің тұқымын қайтадан табиғаттағы өзінің байырғы өсу ортасына сеуіп, қайтадан қалпына келтіру жұмыстарын жүргізу болып табылады.

Əдебиеттер тізімі

1. Ахметжанова А.І. Ақтау таулы өңірінің кең таралған кейбір дəрíлíк жəне эфир майлық өсімдіктерінің жер беті мүшелерінің шикізат қоры / А.І. Ахметжанова, А.Н. Наурызбаева // Қарағанды ун-нің хабаршысы. Биология. Медицина. География сер. — 2017. — № 3. — 20-25 б.
2. Ахметжанова А.І. Ақтау таулы өңірінің пайдалы өсімдіктері / А.І. Ахметжанова, А.К. Ауельбекова, Д.Қ. Қыздарова, А.Н. Наурызбаева // Қарағанды ун-нің хабаршысы. Биология. Медицина. География сер. — 2015. — № 4. — 23-32-б.
3. Ауельбекова А.К. Орталық Қазақстанның Ортау жəне Қызылтау таулы аймақтарының пайдалы өсімдіктері / А.К. Ауельбекова, А.І. Ахметжанова, Р.А. Егеубаева // Сб. тр. ІІІ Междунар. конф., посвящ. памяти выдающихся ботаников Казахстана. — Алматы, 2006.
4. Ахметжанова А.И. Раннецветущая флора Центрального Казахстана / А.И. Ахметжанова, Д.К. Кыздарова / Сб. науч. тр. — Караганда, 2015. — 273 с.
5. Быков А.В. Геоботаника / А.В. Быков. — Алма-Ата, 1957. — 382 с.
6. Понятовская В.М. Учет обилия и особенности размещения видов в естественных сообществах / В.М. Понятовская // Полевая геоботаника. — М.; Л., 1964. — Т. 3. — С. 209-299.
7. Флора Казахстана: в 8 т. — Т. 1. — Алма-Ата: Изд-во АН КазССР, 1956. — 354 с.
8. Флора Казахстана: в 8 т. — Т. 2. — Алма-Ата: Изд-во АН КазССР, 1958. — 290 с.
9. Флора Казахстана: в 8 т. — Т. 3. — Алма-Ата: Изд-во АН КазССР, 1960. — 485 с.
10. Флора Казахстана: в 8 т. — Т. 4. — Алма-Ата: Изд-во АН КазССР, 1961. — 545 с.
11. Флора Казахстана: в 8 т. — Т. 5. — Алма-Ата: Изд-во АН КазССР, 1961. — 515 с.
12. Флора Казахстана: в 8 т. — Т. 6. — Алма-Ата: Изд-во АН КазССР, 1963. — 465 с.
13. Флора Казахстана: в 8 т. — Т. 7. — Алма-Ата: Изд-во АН КазССР, 1964. — 498 с.
14. Флора Казахстана: в 8 т. — Т. 8. — Алма-Ата: Наука, 1965. — 448 с.