Криминалистиканың жалпы теориясының құрылысын қарастыратын болсақ жеке Қазақстан Республикасының теориялар жүйесінен, яғни криминалистика пəнінің өзара тығыз байланысқан элементтерінен көрініс табатын ілімдерден тұратынын көре аламыз.
Жеке ілімдер Қазақстан Республикасының жалпы теориясына бағына отырып өз алдына қамтитын пəндік дəрежесіне қарай, қарастыратын құбылыстар мен процестердің топтарына қарай ерекшелінеді. Мысалы, Қазақстан Республикасының криминалистикалық идентификация, қолжазба тану мен трасология үшін ортақ ұғымдар мен заңдылықтарды қарастырады. Яғни зерттеу аясы оларға қарағанда кеңірек болып табылады.
Криминалистиканы дербес ғылым, білім саласы ретінде қалыптастыру кезеңі ең алғашысында эмперикалық материалдардың қарқынды жинауымен сипатталады. Бұл кезенің ғылыми жұмыстары тек қана сипаттаушы рөлді атқаратын, яғни эмперикалық жолмен алынған фактілерді табу мен бекітуді ғана мақсат етіп қойған. Қылмыстардың жасалу тəсілдері туралы мəліметтерді жинап, ал қылмыстың жасалу тəсілдерінің қалыптасу механизімін, оны негіздейтін факторларын ашпаған. Сондықтан бұл фактілер ғылыми факті бола алмайды. Ғылыми қатарына кіру үшін оларды ғылыми тұрғысынан түсіндіріп, ғылыми білім жүйесінде енгізу қажет. Қазақстан Республикасының даму кезеңінде мұндай білім ретінде жеке теориялар (трасология, қолжазбатану жəне т.б. ), Қарастырылған іздердің пайда болу механизімі туралы ілім, қылмыс ізінің жалпы жəне жеке белгілері туралы жəне өзге де криминалистиканың жеке ілімдер жинаған материалдарды осы теорияда қалыптасқан заңдылықтар негізінде түсіндіре алады. Фактілерді ғылыми тұрғыдан танып білу олардың өзара байланысын ойдан шығарып емес, шынайы бар екендігін анықтайтын іздестіруші сипаттағы жұмыстарын жүргізеді.
Жеке криминалистиканың теориялар шеңберінде фактілерді жалпылау (зерттеу) – криминалистиканың казіргі кезеңінде жеке терминдерді бір тұтасқа біріктіретін жəне барлық пəннің жеке ілімдермен сəйкес құрылымдық жағынан көрсететін жалпы теориясының пайда болуын заңды түрде көрсететеді.
Фактілерді бір-бірінен бөлмей, жиынтығында, өзара заңды байланыс негізінде зерттеп қарастыру арқылы ғана біз олардың мəнін түсіндіре аламыз. Ғылыми білім негізін жекеленген бытыранқы фактілер емес, олардың жүйесі құрайды. Сондықтан жүйелеу фактілерді жалпыламас бұрын орын алып ғылыми теорияны құру басты қадам болып табылады. Бірақ та криминалистиканың жеке теориясы тікелей ғылыми фактілерден пайда болмайды, оларды жай жалпылаудың салдары да емес. Жалпылау мен жеке криминалистиканың теорияны құрудың арасында тағы бір бөлімнің бар екенің білеміз, бұл - бір немесе бір тектес фактілер тобына қатысты жəне жеке теориядан ерекшелінетін жеке теория құрылымды қалыптастыру[1,365 б .].
Жорамал – бұл, қылмыс ісіне мəні бар тергеулік жəне сот тəжірибесіндегі жеке мəн- жайға, немесе бірнеше мəн-жайларға қатысты, осы мəнжайлардың, пайда болуы мен олардың өзара байланыстарына түсініктеме беруге негізделген болжамдар жəне олар осы қылмыс ісіне қатысты объективті шындықты анықтауға бағытталған.
А.Н. Васильевтің ойынша, тергеушінің қылмыс оқиғасы жəне оның жекеленген жағдайлары туралы жорамалдары тергеу болжауларының түсінігін береді. Сонымен қатар, ол: “жедел-іздестіру кезінде пайда болған болжаулар іздестірушілік болжаулар ”, ал сотта пайда болған болжаулар соттық болып табылады - деп көрсетіп, екеуінің арақатынасы жөнінде ештенəрсе айтпаған [2, 55-56 б ].
А.М. Ларин болжауларды қылмыстық-процессуалдық (тергеулік жəне соттық) жəне жедел іздеушілік деп бөледі. Оның ойынша «криминалистикалық болжау» мен «тергеу болжауы» үйлесімсіз терминдер, өйткені олар криминалистикада да, қылмыстық процесте де, - тергеу кезіңде жəне сотта қолданылады. А.М. Ларин « тергеу болжауы» термині ең қолайлы деп тауып, оны тек қана алдын ала тергеуге ғана емес, сонымен қатар сот тергеуіне де қатысты деп көрсеткен [3, 5-6 б ]
Кейбір авторлар болжауларды жалпы жинақтап «криминалистикалық болжау» түсінігі қолданылады. Олар криминалистикалық болжауды бірнеше белгілері бойынша, соның ішінде объектісі болжауды ұсыну субъектісі, болжау бойынша класификациялайды. Бұл көзқарасты дұрыс деп тауып келісеміз. Тергеу болжаулары, яғни тергеушімен немесе тергеуді жүргізуші өзге тұлғамен ұсынылатын болжаулар криминалистикалық болжаулар қатарына жатады. Тергеу болжауларында осы криминалистикалық категорияларға тəн барлық негізгі заңдылықтар өз көрінісін табады, сондықтан мəселені жалпы шешкенде негізінен тек қана тергеу болжауына көңіл бөліп зерттеуге болады. Тергеу эксперттік, соттық, жедел–іздеушілік болжау - жоғарырақ тұрған деңгейге жататын топтық ұғым.
Болжау істі қозғау, алдын ала тексеру, тергеу сатысында да, қылмыстық іс бойынша сотта қарауда да қолданылады. Бұдан болжаулар өзінің криминалистикалық ғылымның тəсілдері мен ұсыныстары тек қана тергеу барысында қолдануға есептелінбеген, сонымен бірге оларды жедел іздестіру жəне сот қызметі аясында қолданылады. Осымен қатар қылмыстық процесс ғылымы дəлелдеумен тығыз байланысты, ал болжау болса дəлелдеме бола алмайтын жорамал ғана. Сондықтан «криминалистикалық болжау»термині дəл, орынды айтылған деп табамыз.
Криминалистикалық болжаудың негізгі элементін анықтауда барлық авторлар бір ой-пікірді ұстанады: болжау - бұл жалпы тергелетін оқиғаға немесе оның жекелеген жақтарына қатысты жорамал Сонымен қатар, барлық берілген анықтамалар бойынша болжау негізделінген болып, нақты фактілі мəліметтерге сүйенуі қажет.
И.М. Лузгин: Болжау - дегеніміз қылмыстық оқиғаға, оның жекелеген элементтеріне қатысты немесе дəлелдемелік фактілердің пайда болу мен байланыстары туралы негізделінген жорамал [4, 10,133 б].
Криминалистикалық болжау туралы ілім туралы алғашқы ойларды В.И. Громовтың еңбектерінен көре аламыз. Ол тергеуді жоспарлауда ұсыныстар көрсетіп, дəлелдемелермен жұмыс жүргізу кезіңде ой тұжырымын құру қажеттігін көрсетті [5, 11,656 б ].
Кешірек “болжау” термині 1935 жылы шыққан криминалистика оқулығында авторлар атап өткен. Олар болжаудың логикалық табиғатын ашып көрсетпей, тек қана болжау тергеу жоспарының негізін құрады жəне тергеудің екінші кезеңінде, яғни алғашқы тергеу əрекетін жүргізгеннен кейін тергеуші қылмыскердің, жеке басы, болуы мүмкін жерлер туралы қажетті мəліметтерді ала алмаса ғана ұсынылады деп көрсетті. Болжаулардың түрлеріне келетін болсақ А.Н. Васильев тергеу болжауларын қылмыстың құрамы бойынша жалпы жəне жеке деп бөлуді ұсынды. Криминалистикалық жорамалдар əртүрлі негіздер арқылы салаланады. Оның көлеміне қарай оқиғаның мəн-жəйінің аумағын анықтайтын ол көбінесе жалпы жəне жеке жорамалдар болып бөлінеді. Бұл жерде жорамалдың бірінші түрі, дəлелденуі керек жағдайдың негізгі бөліктерін сипаттайтын қылмыс ісіне қатысты оқиға мен оның жеке оқиғаларына жалпылай жасалады. Ал жорамалдың екінші түрі, қылмыс ісінің ерекше жеке жағдайларына қатысты жасалады.
Бұдан басқа, жорамалды үш түрге бөлу де тергеу тəжірибесінде кең таралған, ол жалпы қылмыс ісінің əрбір жақтарына қарай жəне жеке. Бұл жағдайда жалпылай жорамал деп болған оқиғаның мəнінің жалпы мағынасы туралы жасалған болжамды атайды (адам өлтіру, күтпеген қайғылы жағдай,кездейсоқ жағдайларға байланысты табиғи қайтыс болуы, өзін–өзі өлтіру т.с.с). Екінші топтағы жорамалға – мəн-жайларды, нысандарды, субъектілерді, қылмыс ісінің объективтік жəне субъективтік жақтарын жорамалдаулар жатады [6, 356 б].
Әдебиеттер
- Филосовский словарь / Под. ред. М.М. Розенталия.- М., Изд-во Политической литературы, 1975. - 496 с
- Белкин Р.С. Криминалистика: проблемы, тенденции, перспективы. Общая и частные терии.- М.: Юрид. Лит, 1987,- 140 с .
- Ларин А.М. От следственной версии к истине. – М.: Юрид лит, 1976.- 5-6-10.
- Лузгин И.М. Расследование как процесс познание – М .:1969.
- Громов В.И. Дознание и предварительное следствие теория и техника расследование преступлений. – М.:1925.- 65с.
- Белкин Р.С. Курс криминалистики.- Т 2, , М: Юрист.1997 г.-, 356 с.