Қазақстан Республикасы өз тəуелсіздігінің алғашқы күндерінен бастап құқықтық, демократиялық мемлекет ретінде дамып, азаматтық қоғам институттары одан əрі нығайып келеді. Қазақстан Республикасының Конституциясының 20-бабында: «Сөз бен шығармашылық еркіндігіне кепілдік беріледі. Цензураға тыйым салынады. Республиканың конституциялық құрылысын күштеп өзгертуді, оның тұтастығын бұзуды, мемлекет қауіпсіздігіне нұқсан келтіруді, соғысты, əлеуметтік, нəсілдік, ұлттық, діни, тектік-топтық жəне рулық астамшылықты, сондай-ақ қатыгездік пен зорлық- зомбылыққа бас ұруды насихаттауға немесе үгіттеуге жол берілмейді», — деп көрсетілген.
Елбасының əрбір халыққа жолдауы мен баяндамалары мемлекеттік дамудың тұрақтылығының негізі болып табылатын адамдардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау, құқықтық тəртіп пен заңдылықты күшейту іс-шараларымен негізделген [1]. Қазақстан Республикасының Президенті — Елбасы Н.Ə.Назарбаев 14.12.2012 ж. «Қазақстан–2050» Стратегиясы: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауында: «Азаматтық қоғам дамуда, тəуелсіз бұқаралық ақпарат құралдары жұмыс жасап келеді. Түрлі бағыттағы 18 мыңнан астам үкіметтік емес ұйымдар жұмыс істейді. 2,5 мыңдай бұқаралық ақпарат құралдары (əрі қарай — БАҚ) бар, оның 90 %-ы — жеке иелікте. Сонымен бірге бізге қоғамдық бақылауды, жергілікті жерлердегі ахуалға азаматтардың ықпалын күшейту керек. Біз ең ұсақ құқық бұзушылықпен, бұзақылықпен, мəдениетсіздікпен ымыраға келмеуіміз керек, өйткені осының өзі қоғам тыныштығын бұзады, өмірдің сапасына селкеу түсіреді. Тəртіпсіздік пен бетімен кетушілікті сезіну одан да елеулі қылмыстарға жол ашады. Ұсақ құқық бұзушылыққа төзбеу ахуалы — қоғамдық тəртіпті нығайтуға, қылмыспен күреске бастайтын маңызды қадам. Біз құқықтық нигилизмді жеңіп, қоғамды қоғамдық тəртіпті қорғау ісіне тартуымыз керек. Мемлекет пен қоғам жемқорлыққа қарсы күресетін бір күш болуға тиіс. Бүгінде, интернет пен жоғары технологиялар ғасырында, ақпараттар тасқындаған заманда, «сүзгі» адамның ішінде болу керек. Классиканы оқыңыздар, фильмдерді көріңіздер», — деп атап өтті. Аталған құжаттарда қылмыстық саясаттың барлық бағыттарының демократизацияланып, тиісінше ондағы ақпараттардың ашықтығы мен тұнықтығын қамтамасыз етуге бағытталғандығын анық көруге болады.
Қазақстан Республикасының Бас прокуратурасы құқықтық статистика жəне арнайы есепке алу жөніндегі Комитетінің жыл сайынғы қылмыстар туралы статистикасы айғақ бола алады. Айталық, қылмыстылық саны 2005 ж. — 146 347 болса, 2006 ж. — 141 271, 2007 ж. — 128 064, 2008 ж. — 127 478, 2009 ж. — 121 667, 2010 ж. — 131 896, 2011 ж. — 206 801, 2012 ж. — 287 681. Бұл уақытқа дейін қылмыстылық деңгейінің жоғарғы шегі тəуелсіздіктің алғашқы жылдары, яғни 1993 жылға, келеді деп есептелетін, ол жылы қылмыстардың саны 206 006 дейін жеткен болатын. Бірақ Қазақстан Республикасында 2011–2012 жж. тіркелген қылмыстар саны 1993 ж. тіркелген қылмыстардан да асып түсті.
Қылмыстылық көрсеткішінің артуы Елбасы Н.Ə.Назарбаевтың тапсырмасы бойынша Бас прокуратура мен Ішкі істер министрлігінің тіркеу тəртібін күшейту жөніндегі қабылдаған іс- шараларымен, 2012 ж. ТМД елдерінде ұқсасы жоқ қылмыстардың барлық түрлерін қабылдау, тіркеу, есепке алудың бірыңғай айқын жүйесін енгізумен тікелей байланысты.
Осыған орай, қылмыстар мен құқық бұзушылықтар туралы есепке алу-тіркеу саласында қылмыстардың латенттілігімен күресуге бағытталған көптеген өзгерістер енгізіліп жатыр. Бұл көбіне қылмыстарды жасыруға емес, сандық (цифрлық) көрсеткіштердің сапалық қасиетке ие болуына, яғни қылмыстармен күресуге жұмылдырылған органдардың қызметін «қылмыстарды ашу» көрсеткішіне емес, криминогенді жағдайды ашық көрсетуге, тиісінше қылмыстардың шынайы шеңберімен нақты күресуге бағытталған. Бұл бағыттағы жұмыстардың оң нəтижелері де жоқ емес, мысалы, 2012 ж. Алматы қаласында тіркелген қылмыстардың саны екі есеге артқан [2].
Ведомство басшысы С.Айтпаеваның хабарлауынша, жылдың өткен кезеңінде тіркелген қылмыстардың деңгейі 52,5 % (137 789-дан 210 133-ке), оның ішінде ауыр қылмыстар 10,5 % (20 419- дан 22 561-ге) өскен, дегенмен аса ауыр қылмыстар саны 10 % (1 069-дан 953-ке) төмендеген.
Қылмыстылық қай қоғамда болмасын мемлекеттердің өркениетке ұмтылу жолындағы экономикалық-əлеуметтік, саяси, адамгершілік-мəдени процестердің дамуына теріс əсер ететін құбылыс болып отыр. Белгілі криминолог А.И.Долгованың пайымдауынша, «ұйымдасқан қылмыстылық пен терроризмге бой алдыруда олардың қызметінен гөрі, оларды насихаттайтын БАҚ материалдарының əсері жоғары болып отыр» [3]. Бұл үрдіс «информогенді катастрофа» деп аталып жүр. Егер əр түрлі техногенді апаттар ашық түрде көзге көрінетін болса, БАҚ арқылы «улану», мəдениеттің құнсыздануы көзге көрінбей əрі ақырын-ақырын жүзеге асады екен [4].
БАҚ-та таратылатын ақпараттарда қылмыстардың жасалу тəсілі, құрылып берілген жоспардай уақыты, жері, күдіктілердің түр-сипаты, жəбірленушілер туралы ақпараттар, құқық қорғау органдарының əлеуеті туралы мəліметтер толып жүр. БАҚ арқылы криминалды ақпараттарға халықтың түгелдей дерлік топтары азды-көпті қатыстырылған. Ақпараттардың көптігі жағдайында біз қылмыскердің жаңа тұлғасын алудамыз, оның портреті шамамен мынадай — белсенді, ақпаратпен қаруланған, өзіндік жауапты шешімдер қабылдай алатын, көбіне тұрақты жұмыспен қамтылмаған, есірткіге немесе ішкілікке бейім адам. Аталғандардың барлығы Үкіметке, құқық қорғау органдарының қызметіне белгілі бір деңгейде жаңаша тəсілдермен түзетулер енгізуді, алдын алу шараларын кешенді жүргізуді алға тартады.
Қазіргі уақытта БАҚ криминалды ақпараттарды құнды жаңалықтарға айналдырып, өздерінің негізгі өнімі етіп отыр. БАҚ құрылымдары елді елең еткізу мақсатында жаңалықтарда қылмыстар туралы елдегі қылмыстылықтың шынайы жағдайымен сай келе бермейтін түсінік қалыптастырады. Яғни, БАҚ өзінің ақпараттарды беру тəсілін өзгертуіне қарай, қылмыстар туралы ақпараттарды əр түрлі етіп жеткізеді. Оны қазіргі қазақстандық БАҚ-тардан да көріп жүрміз, яғни кейбір БАҚ фактіні қылмыс деп көрсетсе, екіншісі оны кездейсоқ табиғи жағдай деп көрсетеді.
Қатыгездік пен жалаңаштықты қоғам қанша қажет етсе, БАҚ сонша деңгейде көрсетуге қашанда даяр. Сондықтан қоғам олардан бас тартқан немесе бас тартуға мəжбүр еткен жағдайда ғана бұл процесс тоқтауы немесе азаюы мүмкін.
БАҚ арқылы таратылатын материалдардың сапалы жақтарын ескере отырып, сонымен қатар арнайы сараптама көрсеткеніндей, қазіргі қазақстандық қоғамда батыстың ықпалы жоғары. Өйткені қазақстандық БАҚ-тың 80 %-ын Ресей Федерациясының БАҚ құрайды, ал олар өз кезегінде Батыс Еуропадан көшірілген «еліктеушілік» немесе «табыс көзі» ретіндегі рухани-адамгершіліктен жұрдай, сапасыз материалдар таратады. Бұл материалдардың мазмұны көп ізденбейтін, жалқау, білімі таяз, сауатсыз адамдар аудиториясына арналған, қоғамның ар-ождансыз төменгі қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталған [5]. Теріс салдары ретінде классикалық үздік туындыларды терең тебіреніспен оқуды бұрышқа тықпалап, оларды жеңіл-желпі (5–6 беттік) ұсақ-түйектерге айналдырып, жаппай сауатсыздыққа итермелеп, адамдардың тəні, адамгершілік қасиеттері құнсыздандырылып, келеңсіз, орынсыз қылжақбастыққа тəрбиелеуде (жастар проституциясы, гомосексуализм, балалар порнографиясы, педофилия, жалаңаштану, қатыгез ойындар, реалити- шоулар жəне т.б.). Сондықтан идеологиялық бағытта аталған материалдарға шығармашылық «сүзгі» қойылып, білім беру ісіндегі тəрбиені күшейтіп, рухани, моральдік жəне адамгершілік салада БАҚ сапасын арттыру қажет.
Қазіргі таңда бұқаралық ақпарат құралдары қоғамдық ойды қалыптастыратын ең маңызды құрал. Егер БАҚ-тағы ақпараттарды ойланбастан, жауапсыздықпен «жалған журналисттер» тарататын болса, «төртінші билік» болып саналатын бұл құрал қоғамда дүрбелең тудырып, өте қауіпті күшке айналады.
Бағдарламалар мен жарияланымдардың мазмұнына қоғамдық бақылауды оңтайландыру мен күшейту мақсатында (құрамында тəжірибелі заңгерлер, құқық қорғау органдарының ардагерлері, ғалымдар, журналистер, филологтар, жазушылар, саясаттанушылар, мəдениеттанушылар, дінтанушылар, тарихшылар, əлеуметтанушылар, қоғамдық бірлестіктер, партиялар өкілдері мен психологтар қызмет ететін) БАҚ бойынша республикалық қоғамдық кеңестің құрамында құқықтық тəрбие мен құқықтық насихат бөлімін ашу қажет. Қоғамдық кеңес таратылатын ақпараттарды құқықтық, мəдени-шығармашылық, рухани-адамгершілік тұрғыдағы «сүзгіден» өткізіп, құқық бұзушылықтар анықталғанда құқықтық-ғылыми қорытындыларын тиісті құзырлы органдарға сараптамалық материалдар ретінде жолдауға өкілеттілігі, сондай-ақ қызметінің бір бағыты ретінде республикалық заң саласындағы газеттердің бас редакторларын тағайындау өкілеттігі заңдастырылуы тиіс. Прессалардың ішкі, өзіндік кеңестерінің қызметін жандандыру қажет.
Қоғамды мəдени «сауықтандыру» кезек күттірмейтін мəселе болып отыр. Өйткені мəдениет антикриминогенді фактор болып табылады.
Жоғарыда аталғандардың негізінде, біздің ойымызша, Қазақстан Республикасындағы біртұтас ақпараттық кеңістікті дамыту, қылмыстылықтың алдын алу барысындағы қылмыстылықпен байланысты ақпараттардың тұнықтығын, ашықтығын жəне толықтығын қамтамасыз ету, бұл үдеріске қалың бұқараны қатыстыру арқылы қоғамдық бақылауды күшейту, қылмыстарды жасауға ыңғайсыз жағдайлар жасау, мемлекет пен қоғамдық ұйымдардың, бұқаралық ақпарат құралдарының қызметіндегі өзара үйлесімділікті қамтамасыз етудің сапалық қасиеттерін арттыруға байланысты нақты ғылыми ұсыныстар енгізу елімізде құқықтық тəртіпті қамтамасыз ету мен заңдылықтың сақталуына тиімді əсер етері хақ.
Əдебиеттер тізімі
- ҚР Президенті — Елбасы Н.Ə.Назарбаевтың «Қазақстан–2050» Стратегиясы: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауы // Егемен Қазақстан. — — 15 желт. — 1–3-б.
- Бурдин В. Камера видит, камера знает... // Время. — 2013. — 5 янв. — С.
- Долгова А.И. Реагирование на преступность: концепции, закон, практика. — М.: Российская криминологическая ассоциация, 2002. — С.
- Преступность среди социальных подсистем. Новая концепция и отрасли криминологии / Под ред. д-ра юрид.наук, проф. Д.А.Шестакова. — СПб.: Юридический центр «Пресс», 2003. — С.
- Кудрявцев В.Н. Борьба мотивов в преступном поведении. — М.: Норма, — С. 123.