Кеңес Одағының ыдырауы салдарынан өріс алған 90-шы жылдардағы тоқырау мəселелерінен толық арыла қоймаған Орталық Азия (ОА) мемлекеттерінің даму стратегияларында бірінші кезекте əлеуметтік-экономикалық реформаларды жүргізу міндеттері, сондай-ақ халықаралық аренадағы өзіндік орнын анықтау арқылы халықаралық қауымдастыққа өз ерекшеліктерімен тартылу мəселесі тұрды.
Осындай жағдайлар барысында жəне қазіргі халықаралық қауымдастықтың бағалауы бойынша, даму жолындағы қоғам сұраныстарына бірден-бір жауап бере алатын демократиялық құрылымдардың Орталық Азияда тапшы болуы мəселесімен бірге, 2001-ші жылдардан бастау алатын Ауғанстандағы əскери операциялар нəтижесінде дəстүрлі емес қауіптердің аймаққа тартылып кетуі мүмкін деген қауіппен ОА мемлекеттеріне халықаралық саясаттың назары ерекшеленді. Халықаралық қауымдастыққа аймақ елдерімен тығыз қарым-қатынаста ынтымақтасу қажет болды, ал Түрікменстанды есепке алмаған жағдайда, барлық ортаазиялық мемлекеттер өз кезегінде ұлттық жəне аймақтық қауіпсіздік мүдделерін ескере отырып, халықаралық құрылымдар мен акторлар арасындағы өзара қатынастарын нығайтуға тырысты.
Сол халықаралық құрылымдар шеңберінде жəне дара актор ретінде ОА-да сонау 90-шы жылдардың басынан бастап беделді, əрі сенімді орынға ие болған Германия Федеративті Республикасы XXI-ші ғасырдың басындағы халықаралық жағдайларда тартынып қалмай, аймаққа қатысты өз ұстанымын таныта білді. Федеративті Республика барлық басқа ЕО елдері ішінде алғашқы мемлекет ретінде аймақтың маңыздылығын таныған еді [1].
2001 жылдың 18-ші желтоқсанында Германияның экономикалық ынтымақтасу бойынша министрлігі Орталық Азия аймағына қатысты концепциясын қабылдайды. Аймақты дамыту бойынша ынтымақтастыққа қолдау көрсете отырып, Германия аталған концепция шеңберінде өзінің бағдарламаларын ұсынды. Концепцияда көрсетілген мақсаттар мынадай тізбекте беріледі [2]:
- Демократиялық жəне мемлекеттердегі құқықтық құрылымдарды нығайту. Германия өзінің «қоғамдық техникалық ынтымақтасу» бастамалары шеңберінде ОА мемлекеттерінің мемлекеттік, жеке жəне экономикалық құқықтарын реформалауда, заң жинақтарын тудыруға, заңгерлердің кəсіби білім деңгейін көтеру мақсатында тəжірибе алмасу жобалары арқылы аймақта демократия мен нарықтық экономика негіздерін қалауға қолдау көрсетеді. Жəне де дəл осы бастамалар нəтижесінде аймақта құқықтық мемлекет жəне құқықтық қауіпсіздік кеңістігін қалыптастыруды көздейді, себебі қауіпсіз кеңістік немістік ұстанымда түрлі салалардағы байланыстарды ары қарай ширату үшін қажет. Ресейлік елтанушы Н.В.Павловтың анықтамасы бойынша, Германияның ішкі жəне халықаралық деңгейдегі беделі оның саяси құрылымдарының тұрақтылығымен танымал болғандықтан, Федеративті Республиканың басқа мемлекеттермен қарым-қатынасы да ең алдымен субъектілер жүйелерінің тұрақтылығы мен транспаренттілігіне тəуелді болады, себебі сол елдердің ішкі жəне сыртқы əрекеттері келешектегі байланыс үшін сенімділік тудыратындай болуы қажет [3].
Сондай-ақ неміс саяси қорлары мен белгілі бір жеке адамдардың кең көлемдегі даярлау бағдарламалары жəне диалог арқылы ықпал ету əрекеттерін ерекше атап көрсетуге болады. Осы ретте белгілі бір əлеуметтік топтармен жұмыс істеу, оның ішінде жастармен, əйел адамдармен, аймақтық саясаткерлермен, сондай-ақ жоғарғы санаттағы басшылармен диалог түрінде сұхбаттасу жұмыстары азаматтық қоғамды қалыптастыру мен демократияны нығайтуда құнды үлестерін қосуда. Саяси билікті орталықтандырудан шығу, шешім қабылдау өкілеттіліктерін негізгі қалалардан аймақтық деңгейлерге тарату ісін жүзеге асыруда кеңес беру жобалары қолға алынуда. Сөз бостандығы мен БАҚ-ның тəуелсіз əрекет етулеріне қолдау көрсету жобалары көзделінген.
- Экономикалық реформаларға жəне кедейшілікпен күреске қолдау көрсету. Талап етілген экономикалық реформалардың орын алуына ықпал етуі үшін Германия ОА елдерінде макроэкономикалық алғы шарттарды даярлаумен қатар кедейшілікпен күресу жобаларын алға шығарады.
- Трансмемлекеттік ынтымақтастыққа қолдау көрсету. Аймақ мемлекеттерінің мəселелері мемлекетаралық ынтымақтасуды талап етеді, мысалы, қоршаған орта мəселелері. Оның ішінде Арал теңізі мəселесі, бір жағынан, экологиялық мəселе ретінде қарастырылса, екінші жағынан — ол жергілікті тұрғындар үшін ауыз су тапшылығы мəселесін құрайды, оның салдары адам денсаулығының нашарлауы мəселесін ушықтыра түседі. Осы Арал мəселесі барлық орта-азиялық мемлекеттерге қатысты болып отыр. Сонымен қатар Арал мəселесінің жанында аймақтағы əйгілі өзен суларын пайдалану мемлекетаралық шиеленіске əкеп соғады. Осы ретте Германия суды ортақ мүддеге сай пайдалану саласын өзінің концепцияларында ерекше атап көрсетіп, осы мəселелерді өзара аймақтық ынтымақтасудың бірден-бір стимулы ретінде қарастырады.
Көрсетілген мақсаттардың дəл осылай қойылуының себебі, құжатта мынадай міндеттерді белгілеуімен түсіндіріледі:
- аймақ мемлекеттерінің көршілес жатқан Ауғанстаннан қауіптер тасымалданып кетпеуі үшін, потенциалды аймақ шиеленістерінің алдын алу мен қақтығыстар ықтималдылығын жою жобаларын алға қояды. Осы жобаларды іс жүзіне асыру барысында Германия Федеративті Республикасы аймақты бейбіт əрі құрылымды дамыту саясатына сүйенеді. Экономикалық ынтымақтасу бойынша Федеративті министрліктің тапсырмасымен ОА аймағындағы потенциалды шиеленістердің алдын алу мен қақтығыстардың ықтималдылығын жою жобаларына қатысушы неміс ғалымы Й.Гревингхольттің айтуы бойынша, Германияның аймақтағы тікелей мақсаты — лаңкестік пен экстремизм сияқты дəстүрлі емес қауіптердің дамуына себепкер болатын кедейшіліктің жаппай жайылуына жəне экономиканың тоқырауға ұшырауына жол бермеу, сонымен қатар əлеуметтік-экономикалық жəне экологиялық тұрғыда дамуға қолдау көрсету міндеткерліктерімен Германияның аймақтағы қатысуын белгілеу қажет [4];
- осыған сəйкес Герман Федеративті үкіметі Орталық Азия қатысындағы концепциясында аймаққа қажетті инвестицияларды саяси институттар, əлеуметтік мен демократиялық құрылымдардың қалыптасуына, сондай-ақ шағын жəне орта бизнесті дамытуға бағыттауы қажет деп тапқан болатын;
- осы тұрғыда Федеративті Республиканың ОА-ғы тікелей міндеті аймақ мемлекеттеріне орталықтандырылған жоспарлы шаруашылықтан нарықтық экономика үдерісіне трансформациялануына қолдау көрсетуі қажет;
- аталған нарықтық экономика жүйесін қалыптастыруды тежейтін немесе кедергі болатын фактор — ол кейбір елдерде мемлекеттік құқықтың орындалу дəстүрінің жоқтығы. Сондықтан да Федеративті үкіметтің келесі міндеті тəуелсіз соттың қалыптасуына ықпал ету болып саналады.
Экономикалық ынтымақтастық саласындағы Федеративті министрліктің тапсырмасымен жүргізілген сараптамалардың бағалауы мен анықтамасы бойынша, ортаазиялық мемлекеттердегі өндірістік жəне бəсекелестік секторлар өкілетті билеушілер мен кландық құрылымдар иелігінде. Осындай жүйедегі экономика барысы, оған қоса бюрократия мен əлсіз банк жүйесі, біріншіден, потенциалды экономикалық бастамалар жəне инвесторлар үшін сенімсіздік туғызады, екіншіден, аймақ мемлекеттерінде, əсіресе жастар арасында жұмыссыздықты қаллыптастырады. Ал бұл жағдай өз кезегінде жастардың келешегінің тежегіш күшіне айналады делінген. Сонымен қатар концепцияда анық мəтінде тағылған сын — ол жылдар өтсе де барлық орта-азиялық мемлекеттер батыстық үлгіде бағытталған конституцияларды қабылдағанымен, елдердегі шынайы саяси өмір авторитарлық құрылымдардың басымдығымен көрінеді делінген. Оның үстіне парламент жəне оппозициялық партиялар бағынышты рөлді ойнайды жəне демократия тəжірибелері, азаматтық қоғам, адам құқықтарын сақтау, БАҚ мен сөз бостандығы ешқандай елде нығайтылған жоқ деген тұжырымдар бекіген.
Осы концепцияның сараптамалар қорытындысы бойынша Германия Федеративті Республикасының нақты үш орта-азиялық мемлекеттерімен (Қазақстан, Қырғызстан жəне Өзбекстан) 1992–2002 жж. арасындағы қаржы жəне техникалық ынтымақтастық шеңберінде қолдау көрсету шаралары мардымсыз əрі шектеулі деп көрсетілген. Ол кезде Тəжікстанға 5 жыл азаматтық соғысқа тартылуы есебінен тек азық-түлік ретіндегі көмек көрсетілсе, Түрікменстанмен саяси шарттасу шеңберінің жетіспеушілігінен бастапқы ынтымақтастық өз жалғасын таппады.
1992–2002 жж. арасындағы ынтымақтастық аталған үш мемлекетте экономикалық реформа саласында жүргізілді, яғни нарықтық экономиканы қалыптастыруда, қаржы секторына қолдау көрсетуде, шағын жəне орта кəсіпкерлік саласында кəсіби мамандарды даярлау ісінде көрінді. Қалған құқық саласын даярлауда, денсаулық сақтау жəне сертификация саласын трансаймақтық жобалар шеңберінде қамтылып келген.
Қорыта келгенде, жоғарыда көрсетілген кемшіліктер мен сараптама сілтемелерді ескере отырып, сондай-ақ осы концепцияның негізінде Орталық Азия аймағын серіктес аймақ деп қарастырып, келесі мақсаттарды бекітеді: Қазақстан, Қырғызстан, Тəжікстан жəне Өзбекстан мемлекеттерінің қоғамдық жəне экономикалық дамуында демократия мен нарықтық экономиканы қалыптастыруға қолдау көрсету.
Жекелеген дара мемлекеттермен жеделдетілген ынтымақтасу арқылы ішінара аймақтық ынтымақтастықты дамытуға ықпал ету. Осы ретте Германия бүтін аймаққа тəн ортақ мəселелерде, мысалы, су қорларын пайдалану, ауыз сумен қамтамасыз ету, энергетика жəне қоршаған орта салаларында көршілес мемлекеттерді ортақ мүддеге қарай жұмылдыру арқылы жалпыаймақтық мəселелер мен кедергілерді жоюға ұмтылады. Осылайша, Германияның аймақты дамытуға қолдау көрсету ұсыныстары үш тарапқа: біріншіден, əлеуметтік-экономикалық кедергілерді, екіншіден, аймақ мемлекеттеріндегі демократиялық-құқықтық тапшылықтарды жою арқылы аймақты тұрақтандыруға шоғырландырылған.
Осы концепцияның мақсаттарына қорытынды талдау жүргізетін болсақ, олардың орынды екендігіне көзіміз жетеді, себебі Германияның сыртқы саяси бағыттарының бейбіт даму жолға бағытталғаны қазіргі халықаралық қатынастарда əйгілі бола түсті. Федеративті үкімет органдарына деген сенім тек қана еуропалық жəне батыс мемлекеттер арасында ғана емес, сонымен қатар посткеңестік өңірде, оның ішінде Орталық Азия аймағына да тараған. Осы Германия Федеративті Республикасының бейбіт жолда даму үлгісін Қазақстанның сыртқы саяси ұстанымында нақты байқауға болады.
Германия ОА-дағы қатысушы акторлардың арасында, оның ішінде еуропалық елдер қатарында маңызды акторлардың бірі екендігі мойындалады. Германия ОА-дағы өзінің қатысуын бүгінгі орнына лайықты түрде сонау 90-шы жылдардың басынан нығайтуды көздеген. Оған дəлел ретінде 1991 жылдың 31-желтоқсанында, яғни КСРО-ның ыдырауы ресми жарияланғанынан кейін-ақ, тез арада аймақтағы бұрынғы кеңестік бес республиканың егемендігін мойындайды. Сол кездегі Германияның сыртқы істер министрі Г.Геншердің бастамасымен аймақтағы барлық мемлекеттерде Федеративті республиканың елшіліктері ашылды. Мұндай əрекетке еуропалық елдердің ешқайсысы барған жоқ еді.
5000 км-ге дейін қашықтықта орналасқан Германия Федеративті республикасының орта-азиялық аймақтағы мүдделері қандай еді жəне ол мүдделер бүгінгі күні қаншалықты өзгеріске ұшырады деген сауалға жауап беру үшін Фридрих-Эберт атындағы неміс қорының ОА-дағы аймақтық байланыстырушысы Райнхард Круммның мəліметтеріне сүйенеміз [5]. Ол Германияның ортаазиялық cаясатының құрамына аймақтың дамуының үш кезеңге бөлінуі ықпал етті деп тұжырымдайды. Р.Круммның зерттеулеріне қарағанда, ортаазиялық аймақтың дамуы мынадай үш кезеңді қамтиды:
- 1991–2001 жж. — Орталық Азия мемлекеттерінің өзіндік даму стратегияларын анықтау мен халықаралық қатынастар аренасында жекеленген орындарын белгілеу кезеңі. Бұл кезеңге автор мынадай баға береді: «Аймақта əлемдік жəне аймақтық державалардың айтарлықтай мүдделері болмады. Ресей Федерациясы өз даму үдерісімен айналысса, АҚШ жаңа əлемдік тəртіпті қалыптастырумен шұғылданды, ал Еуропа өзінің континентінің тұтастығын қамтамасыз ету үдерісін аяқтаумен болды... Осындай жағдайларда ерекше көзге түсе қоймаған ортаазиялық мемлекеттер өздерінің ұлттық мүдделерін көздеумен болды... Түрікменстан, сондай-ақ Өзбекстан басшылары тоқыраудан шығу жолдарын іздестірумен болса, Тəжікстан азаматтық соғыс желісіне ұшырап, 1997 жылдан кейін ғана жаңа бетбұрыстар үдерісіне ілікті, қалған екі мемлекет Қазақстан мен Қырғызстан ғана жаңаша даму реформаларын бастап кетті... Əлемдегі көлемі жағынан 9-шы орында тұрған Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаев шикізат қорларын орнымен іс жүзіне асыруға тырысты, сонымен қатар кəсіпкерліктердің дамуына еркін кеңістік орнатты... Ал Қырғызстан Президенті болса, даму жолын күтпеген жерден мемлекеттік құрылымды шұғыл реттеуден бастады».
- 2001–2005 жж. — лаңкестікке қарсы күрес кезеңі. «2001 жылдың 11-ші қыркүйегінен бастап ОА аймағы халықаралық қауымдастық назарына ерекше ілінді жəне ол халықаралық ақпараттық құралдарының жариялауларында жиі көрінді. Ауғанстанмен шекаралас жатқан ОА елдерінің стратегиялық маңызы өсті. Қырғызстан мен Өзбекстан территорияларына АҚШ өз əскерлерін жіберді, сонымен қатар ISAF шеңберінде 300-ге жуық неміс əскері Өзбекстанның оңтүстігіндегі Термез қаласына орналастырылды. Осындай оқиғалар желісі бір қысқа мерзімге болса да, ОА-дағы шығыс пен батыс арасындағы «демократия — хаос», «ислами мемлекеттер демократиялануға қабілетсіз» сияқты тұжырымдамалар желісіндегі түсініспеушіліктерді жоюға мүмкіндік туғандай болып көрінді. Ауғанстандағы соғыс 60 млн.-ға жуық тұрғыны бар ОА мемлекеттерін жылдам реформаларды қабылдауларына əкеледі деген, сондай-ақ осы тұрғыда кеңестік тежегіш элементтерден аймақ тез арыла қояды деген үміт пайда болған. Мұндай ниет тек қана халықаралық мемлекеттік қауымдастықтың ғана емес, сонымен қатар тез қарқынмен жетілдірілген, əрі оңды-солды салынатын транспорт жолдарын құру мемлекеттік емес ұйымдардың да мүдделері болатын. Ол үшін, əрине, аймақ елдерінде жоспар бойынша, ең алдымен экономикалық жəне мемлекеттік құрылымдарда реформалар жүргізілуі қажет болды. Алайда мұндай күтілімдер мен екіжақты сенімдер көпке бармады. Өйткені Грузия мен Украинадағы түрлі-түсті көтерілістер жайлы ақпараттар ОА-ға таралғанда, өмірінің соңына дейін билікті иеленген, барлық түрікмен халқының атасы ретінде «түркменбашы» аталған Түрікменстан Президентін есепке алмаған жағдайда Өзбекстан Президенті И.Каримов басқарған үкімет үшін бұл жағдай сатқындық ретінде танылды. Себебі АҚШ-тың, бір жағынан, өз əскери тұрақтарын Өзбекстанда орналастыруы арқылы танылған стратегиялық серіктестігі жəне, екіншіден, үкіметтік емес ұйымдары арқылы елдегі билік басындағы үкіметті жою ынтасы түсініксіз болды. Осы жағдайлар нəтижесі кейін Қазақстан, Қырғызстан жəне Тəжікстанда АҚШ-тың екіжақты стратегиясына сын тағылды. Елдегі саяси бетбұрыстар біраз тоқтауға ұшыраған кезде Қырғызстанда көтерілістер толқыны басталып, мемлекет басшысы А.Акаев биліктен шегерілді. Осы оқиғадан кейін екі ай өте келе, Фергана бөктерінде орналасқан Өзбекстандағы Андижан қаласында қамауға алынған кəсіпкерлерді босату мақсатында қанды қырғын болады. Қаланың орталық алаңында орын алған көтерілістер қарулы күштермен бастырылып тасталынады. Өзбекстан мемлекетінің ақпараттары бойынша, 200 адам қаза тапқан болса, ЕҚЫҰ жəне Human Rights Watch ұйымының мəліметтері кісі өлімінің сөзсіз көп болғандығын айғақтайды. Болған оқиғаға Батыс жағы сын тағуда болса, Өзбекстан Президентінің тұжырымдамасы бойынша, көтерілісшілер діни мақсатта билеуші үкіметті құлатуға ұмтылушылардан болды деген дəлелдемелерді береді. Оның үстіне мемлекет басшысы бұл оқиғаға сыртқы күштің əсерін себепкер етеді, дем беруші батыстық жүйе деп, оның ішінде АҚШ нақты айыптайды. Осы оқиғалардан кейін британдық «Economist» журналында болған оқиғаларға халықаралық тергеу жүргізу ісі кері қайтарылғаны үшін Өзбекстан мемлекетіне қарсы шара қолдану талап етіледі. Бұл оқиғалардың салдары ЕО-тың Өзбекстан мемлекетіне қарсы санкцияларды қоюы аяқталады, ал ол санкциялардың бүгінгі күнге дейін тек символ ретінде қабылданғаны белгілі...»;
- 2005 ж. бүгінгі күнге дейін. «2005 жылдан бастап тек қана Өзбекстанның саясаты ғана емес, сонымен қатар бүкіл аймақтың саясаты өзгеріске ұшырайды. Ол ОА мемлекеттерінің Батысқа деген сенімінің азаюы. Бішкек жəне Андижан оқиғаларынан кейін, екі ай өте келе Шанхай ынтымақтастығы ұйымының (ШЫҰ) Астанадағы бір кездесуінде, ұйымның қабылдаған қаулысы бойынша, шетелдік барлық əскери базалардың ОА-дан шығарылуы ұйғарылды. ШЫҰ-ның барлық мүшелері, яғни төрт ортаазиялық мемлекеттер жəне Қытай мен Ресей, бірігіп, американдық əскерлердің аймақтағы қатысуын қауіпті деген тұжырымға келеді. Өзбекстан мемлекетінің АҚШ-на қойған ультиматумынан кейін американдық 1000 əскер саны ОА аймағынан шығарылады. Осылайша, Өзбекстанның сыртқы саясатында ауыспалы басымдықтар байқалады: 90-шы жылдардың басында өзбек-ресей қатынастары шиеленісті бейнеде дамыған болса, 2005-ші жылға дейінгі қысқа мерзімде қалыптасып үлгерген Өзбекстанның АҚШ-пен стратегиялық серіктестігі Андижан оқиғаларының нəтижесінде аяқталып, кейін, соның салдарынан жəне батыстық сын тағулардан кейін өзбек-ресей қатынастары жақсы дами бастайды. Ал қалған ортаазиялық мемлекеттер болса, Ресейдің аймақтағы саясатының құбылуын қадағалауда. Дегенмен де Ресей Федерациясы өзінің тиімді ықпал ету қабілеттерімен, оның ішінде сіңісті болып қалған тетіктерді қолдана отырып, Қырғызстан (елдегі табыс көзі қырғыз халқына Ресей нарығынан келетін жағдай) мен Тəжікстанның (Өзбекстанмен жəне Ауғанстанмен арадағы шекаралар қауіпсіздігіне кепілдік орнатуы арқылы) саяси дамуын кейінгі оқиғалар желісінен кейін өз ыңғайына қарай бағыттай алды. Осындай бейнедегі саяси жағдайлар ортаазиялық қоғамда расымен де біршама батыстық үлгідегі азаматтық қоғамды қалыптастыру бастамаларына сақтықпен қарауды үйретті. Алайда мұндай қадамның соңы модернизация үдерісінің тежеуіші болмау қажет. Салыстырмалы түрде айтатын болсақ, ортаазиялық азаматтар арасында конституцияда белгіленген, бірақ іс жүзінде орын алмаған немесе «мағынасы жоқ қоғамдағы демократиялық даму жолына», құқықтың көбінесе қорғаусыз қалу жағдайларына риза еместігін білдірсе, үкімет органдары «авторитарлы модернизацияға», «меңгерілмелі демократияның», немесе «шығыстық элементтері енгізілген демократияның» орын алуына мақтанышпен қарайды. Аймақтағы оппозициялар мен парламенттегі саясаткерлердің сыны өлшеулі ғана жəне олар шешім қабылдау барысындағы олардың орындары екінші санатта. Тəжікстан мен Өзбекстандағы діни қозғалыстар қауіпі əсіреленіп көрсетілген, ол ең бастысы өз мүдделеріндегі қауіптерден арылу мақсатында орынды пайдаланылуда. Ортаазиялық дамудың үшінші кезеңі саяси күрделіліктермен, экономикалық жəне ерекшелену мəселелермен көрінеді. Аймақ елдерінің конституцияларында бекітілген құқықтық қағида бойынша, биліктің ауысуы аймақтағы үлкен қиындықты туғызып отыр, себебі ол бұрын- соңды орын алмаған құбылыс. Саяси тұрақтылық тікелей ел президенттеріне тəуелді, өйткені мемлекеттік жүйе кландық құрылымдардан тұратындықтан, əлсіз дамыған. Американдық «Freedom House» — бостандық ұғымдарын негіздейтін ұйымның сараптамасы бойынша, орта- азиялық мемлекеттердегі сөз бостандығы, БАҚ «еркін емес» деп бағаланған. Орталық Азиядағы осындай көрініс, яғни саяси жəне экономикалық белгісіздік, оның үстіне сіңісті болып қалған жемқорлықтың жайылуы аймақтың алдағы 15 жыл шеңберіндегі дамуды тұмандатып жіберді».
Келтірілген өткір сын тағулар бір қарағанда дəлелді болып көрінгенімен, мұндай критерийлердің əлі де толық қалыптасып үлгермеген жəне де тиісті тарихи үдерістер елегінен өтпеген аймақтың дамуына қатысты қойылуының өзі құқықтық тұрғыда сəйкес келмейді, себебі, біріншіден, осы типтес қатаң сынды дамыған елдердің өзі көтеруге бейім емес, екіншіден, оның геосаяси орналасуы мен уақыт өлшемі ескерілуден тыс қалған.
Əрине, сараптамалық жұмыс болғандықтан, сілтеме берілген еңбектің мақсаты Германияның ОА-дағы саясатының мақсат-міндеттерін анықтап, арықарайғы бағыт пен басымдықтарды белгілеу үшін аймақ дамуының жетістіктерін атап көрсетуден бұрын, оның кемшіліктері мен кедергілерін көрсетуге ұмтылған. Сондықтан да Германияның XX ғ. 90-шы жылдарынан бастап қазіргі кезеңдегі ортаазиялық мақсаттарын зерттеу барысында сол мақсаттардың түп негізі мен туындауына себепкер болатын фактілар мен аймақтағы саяси жағдайлардың даму бағдарын неміс көзқарасында бейнеленуін көрсету орынды.
Жоғарыда келтірілген неміс көзқарасындағы ортаазиялық дамудың үш кезеңге бөлінуі салдарынан туындайтын ОА қатысындағы мақсаттарда үш кезеңге сəйкестендіріледі:
- Бұрынғы Кеңес өкіметінің Федеративті үкіметтің герман саясатындағы ымырашылдығы мен екі герман елінің қайта бірігуіне қосқан үлесі үшін алғыс ретінде посткеңестік республикаларға олардың күрделі бетбұрыстарында неміс жəне еуропалық тəжірибелерін ұсыну арқылы аймақпен алғашқы байланыстар негізі қаланды. Сондай-ақ аймақтағы 1941 жылғы И.Сталиннің бұйрығы бойынша, Волга бойынан ОА-ға жер аударылуы барысында құралған неміс ұлты өкілдерінің тағдыры Германия федеративті үкіметін алаңдатпай қоймады. Оның мəнісі, ОА-дағы неміс ұлтының өкілдері аймақтағы кеңестік республикалардың тəуелсіздік алуынан бастап Германияға қоныс аудару ниеттерін білдірді. Ол кездегі Қазақстанда — 1 млн., Қырғызстанда — 100 000, Өзбекстанда 40 000 мың нан астам неміс тұрған болса, олардың ⅔ бөлігі Германияға қоныс аударған, тек Қазақстанда қалғаны 250 мың неміс ұлтын құрайды. Қазіргі уақытта аймақтағы неміс ұлтының мəселесі бойынша Германия федеративті үкіметінің саяси көзқарасы өзгерді, яғни жергілікті неміс тұрғындарына əлеуметтік көмек көрсету жəне мəдени жобаларымен шектелді. Аймақ елдерімен сауда-экономикалық, əлеуметтік, мəдени қатынастарының арықарай дамытылуы үшін Германия аймақтағы тұрақтылық пен қауіпсіздіктің қамтамасыз етілуіне қолдау көрсетті. Мұндай мүдденің бір себебі, 1998 ж. бундестаг құрамындағы социал-демократтар фракциясы сол кезде ортаазиялық аймаққа қатысты «Zukunftsregion Kaspisches Meer» (қазақша аудармасында мөлшермен: «Каспий теңізі өңірі — келешек аймақ») атты құжатта өз ұстанымын белгілейді [6]. Аталған құжаттың мақсаты Еуропаның энергетикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету болып саналған.
- 2001 ж. Ауғанстанға соғыс ашу арқылы террорға қарсы күрестің басталуымен ОА-дағы Германияның сыртқы саясаты нақтылана түседі. Германия бундесвер əскерлерін Өзбекстанға орналастырады, оның мақсаты Ауғанстандағы ISAF контингентіне логистикалық көмек көрсету. Бұл жағдай 2002 жылдың наурызындағы Германия Федеративті үкіметінің орта- азиялық концепциясында көрсетілгендей, «Германияның ортаазиялық саяси басымдық- тарының жаңа бағытын» белгілеуге əкеледі [7]. Оларға ең алдымен «лаңкестікке қарсы күрес», «демократиялық құрылымдарды» нығайту, «кедейшілікпен күрес», «экономиканы əлеуметтік жəне экологиялық шарттарға сəйкестендіре отырып дамытуға», «жаппай жою қаруларын таратпау» деген міндеттер енгізілді. Сол кездегі Германияның қорғаныс министрінің айтуы бойынша, «ендігі кезектегі Еуропаның қауіпсіздігі Гиндукушта қорғалады». Германияның «Негізгі Заңындағы» преамбула мен 23-ші бапта белгіленгендей, оның ұлттық қауіпсіздігі еуропалық қауіпсіздік жүйесімен тығыз байланыста екендігі белгілі [8]. Сондықтан да Германия социал-демократтардың Каспий өңіріне қатысты концепциясын жəне Еуропаның энергетикалық мүдделерін ескере отырып, еуропалық саясат контекстінде Орталық Азияға қатысты 2002–2006 жж. арналған стратегия құжатын қабылдайды [9]. Бұл стратегиялық құжат үш түрлі мүдделерді көздейді: қауіпсіздік, саяси жəне əлеуметтік шиеленістердің алдын алу жəне энергетикалық сұраныстарды толтыру. Шикізат қорларына мүдделі болған ЕО-та Германия ендігі жерде онымен бірге тасымалдау транспорттарымен, дəлірек айтқанда, оларды əртараптандыру мүдделерін қарастыруды міндетті болады.
- Осы міндетті орындау барысында Германия мен ЕО-та бұрынырақ нақты тетіктері болмаған еді. 2006 ж. мамыр айындағы ОА-ғы ЕО-тың комиссарының Қазақстанға ресми іссапары барысында Ресейге тəуелсіздіктен арылу үшін, Еуропаның шикізат сұраныстарын əртараптандыру мəселесі төңірегіндегі əңгіме алғаш рет Қазақстанда қозғалды. Алайда бұл мəселелердің бастамалары өте күрделі жағдайда тұр. Аймақта Германия мұндай энергетикалық жəне геосаяси ұстаныммен танымал емес, Германия үшін оның аймақтағы беделі маңызды. Оның үстіне Германияның дара мүдделері еуропалық мүдделерге қарағанда оның Сыртқы істер министрлігі, Экономикалық ынтымақтасу мен даму саласындағы федеративті министрлігі сияқты саяси институттарының жобалары арқылы біршама ерекшеленеді. Мəселен, Экономикалық ынтымақтасу мен даму саласындағы федеративті министрліктің 2005 жылғы концепциясында «кедейшілікпен күрес — негізгі мақсат-міндет» деп бекітілген [10]. Осы мақсаттың алғы шарттары демократияландыру, құқықтық мемлекетті қалыптастыру үдерістері, əлеуметтік жəне экологиялық құқықтары сақталынатын экономикалық даму реформалары қажет деп танылған.
Алайда түрлі-түсті көтерілістер салдарынан кейін ОА елдерінің батыстық ұстанымдарға сенімдері азайды, оның үстіне Ауғанстанды қалпына келтіру ісі күрделене түсті. Осындай жағдайларда ОА аймағынан шикізат көздерін Ауғанстан, Иран территориялары арқылы Еуропаға тасымалдау жоспарлары сөзсіз екіталай болды. Осындай жағдайда Германия Федеративті Республикасы өзінің 2007 жылғы ЕО-та төрағалық ету кезеңінде «ЕО жəне Орталық Азия: жаңа серіктестікке бағытталған» атты стратегиялық құжатын қабылдау барысында аймақтағы ерекше беделін ұтымды пайдалана алды. Осы əзірге соңғы құжаттың «негізгі мақсаты — аймақтағы тұрақтылықты қалыптастыруға қолдау көрсету». Германияның штатс-министрі Г.Эрлердің жариялауы бойынша, қалған демократия мен құқықтық мемлекеттілікті қалыптастыру мақсаттары ілгерілеген қадаммен іс жүзіне асырылмақ. Себебі Еуропа «бейбіт, тұрақты айналаны тудыруға» мүдделі [11].
Əдебиеттер тізімі
- Современный Казахстан: стратегия успеха. — Алматы: ИМЭП, 2008. — С.
- BMZ — Zentralasien-Konzept vom 18.12.2001, Bonn: Bundesministerium für wirtschaftliche Zusammenarbeit und Entwick- lung, 2001. — S.
- Павлов Н.В. Германия на пути в третье тысячелетие. — М.: Высш. шк., 2001. — С. 6.
- Grävingholt Krisenpotenziale und Krisenprävention in Zentralasien. — Bonn: Deutsches Institut für Entwicklungspolitik, 2004. — S. 69.
- Кrumm R. Zentralasien: Kampf um Macht, Energie und Menschenrechte. in: Kompass 2020: Deutschland in den internationalen Beziehungen, Ziele, Instrumente, Perspektiven. — Berlin: Friedrich-Ebert-Stiftung, 2007. — S.
- Zukunftsregion Kaspisches Meer. Positionspapier der SPD-Bundestagsfraktion. — Bonn,
- Zentralasienkonzept der Bundesregierung vom 18. März 2002. — Berlin,
- Grundgesetz für die Bundesrepublik Deutschland von 05.1949.
- Strategy Paper 2002–2006 & Indicative Programme 2002–2004 for Central Asia, Brussels, 10 October
- BMZ, Zentralasienkonzept, Bonn: Bundesministerium für wirtschaftliche Zusammenarbeit und Entwicklung,
- gernot-erler.de., 2006 жылдың 18 мамырында сөйлеген сөзінен алынған.