Соңғы он жылдықтағы дәстүрлі оқу (және мәтінді түсіну) аумағында қалыптасқан келеңсіз жағдай жеткіншектердің медиалық басымдылыққа радикалды ауысуына байланысты пайда болатын проблемалар мен процестер кешенімен сипатталады. Жақында ғана оқушылар негізінен қағаз мәтіндерін (кітаптар, баспасөз) еркін, қызығушылықпен оқитын. Бірақ бүгін олар электронды форматтағы (теледидарлық, компьютерлік, интернеттік және т.б.) медиа мәтіндерге көбіне ұмтылады. Дәстүрлі оқу үлгісі ауысты.
Көптеген социологиялық зерттеулердің мәліметтеріне сүйене отырып, В.П. Чудинова қазіргі заманның мектеп оқушылары мен жастарының оқуына тән келесі тенденцияларды дәлелдеді :
- баспа сөзіне біртіндеп қызығушылықтың төмендеуі, соның салдарынан оқу мәртебесінің түсуі – бос уақытта оқу үлесінің қысқаруы;
- «еркін» оқудан прагматикалық, ақпараттық, «іскер» оқудың (яғни оқу бағдарламасы бойынша оқушылардың 48% оқу мақсаттарында әдебиетті оқиды) басым болуы;
- оқушы бағытының «еркін» (бос уақыты) оқудан көрі көңіл көтеру сипатындағы әдебиеттерді оқуға өзгеруі;
- «жан азығы» үшін повестер мен романдар, таңдаулы отандық және шетел авторларының шығармаларын оқу аясынан шығу, (жеңіл, үстірт оқуға бағыттайтын, көңіл көтеру сипатындағы, рекреативті) мерзімдік басылымдарды оқуды ұнату;
- жалпы мәдениеттің төменгі қабатына, әсіресе аудиовизуалды, бос уақытта оқуға ықпал етуді күшейту.
Ұнаса да, ұнамаса да, барлығымыздың баспа мәтіндерінің аудиовизуалды, экрандық медиа мәтіндермен ауысуына үйренуге тура келеді.
Бірақ медиалық контактілердің типінің өзгеруі оқушылардың түрлері мен жанрларына қатысты сыни ойлау мен құзыреттілігін дамыту проблемасын шешпейді.
Осыған байланысты тақырыпқа сәйкес ғылыми зерттеулердегі терминологиялардың бытыраңқылығын ескеру керек. Ресейде де, шет елде де «медиамәдениет», «медиалық мәдениет», «ақпараттық мәдениет», «аудиовизуалдық мәдениет», «медиасауаттылық», «ақпараттық сауаттылық», «медиабілімділік», «ақпараттық білімділік», «аудиовизуалды білімділік», «компьютерлік сауаттылық», «мультимедиалық сауаттылық», «ақпараттық құзыреттілік», «аудиовизуалдық құзыреттілік», «медиақұзыреттілік», «медиалық құзыреттілік» және т.б. кең тараған терминдер (көбіне синоним сияқты) қолданылады.
Бұндай терминологиялық алалықты ақпараттық мәдениет анықтамасына байланысты түрлі анықтамаларға талдау жасаған
Н.И. Гендинаның зерттеулерінен көрінеді. Сонымен қатар, ол қазіргі заманда «кітапхана – библиографиялық мәдениет», «оқу мәдениеті», «кітапхана – библиографиялық білім», «библиотека – библиографиялық сауаттылық», көбінесе жиі қолданылатын «компьютерлік сауаттылық», «ақпараттық сауаттылық», «ақпараттық мәдениет» ұғымдары адамның ақпаратпен жұмысы бойынша білімі мен біліктілігін сипаттайтын осындай ұғымдарға мағынасы жағынан ұқсас үндестірілген, көбінесе нақты анықтамасы жоқ терминология қолданылатынын анықтады.
Адамның білімі мен біліктілігін бағалауда қолданылған «медиамәдениет» («медиалық мәдениет») термині терминологиялық дәйектеменің тым ұзақтығынан сәтсіз сияқты. С.И. Ожегов мәдениетті:
- адамдардың өндірістік, қоғамдық және рухани жетістіктерінің жиынтығы;
- мәдениеттілік тәрізді, яғни мәдениеттің жоғары деңгейінде табылатын, соған сәйкес;
- қандай да бір өсімдік немесе жануарларды өсіру, көбейту;
- бір нәрсенің жоғары деңгейі, біліктіліктің жоғары дамуы ретінде анықтайды .
Медиамәдениет (media culture) – медиа аумағындағы материалдық және интеллектуалдық құндылық жиынтығы, сонымен қатар социумдағы жаңғырту мен жұмыс істеудің тарихи анықталған жүйесі; аудиторияға қатысты медиамәдениет (немесе аудиовизуалды мәдениет) медиа аумағында медиамәтінді қабылдауға, талдауға, бағалауға қабілетті, медиа шығармашылықпен айналысатын, жаңа білімді игеретін адам тұлғасының даму деңгейінің жүйесі.
Н.А. Коновалованың анықтамасы бойынша, тұлғаның медиамәдениеті – құндылық, технологиялық және тұлғалық-шығармашылық компоненттер енетін және субъектердің өзара әрекеттерінің дамуына әкелетін ақпараттық қоғаммен әрекеттесудің диалогтік тәсілі.
Тұлғаның даму моделінің жүйесі ретінде «өзінің кәсіби әрекеті мен күнделікті тәжірибесінде тұрақты дағдылар мен ақпараттық технологиялардың (АТ) үнемі тиімді қолдану жиынтығын көрсететін жалпы адамдық мәдениеттің құрамдас бөлігі» ретінде қарастырылатын ақпараттық мәдениет.
Мысалы, С.И.Ожегов бойынша құзыреттілік:
- қандай да бір аумақ бойынша білімді, мәлімет беруші, беделді;
- құзыреттілікті игерген адам; ал құзыреттілік – 1) біреу мәліметті жақсы игерген; 2) біреудің уәкілдік, құқықтық шеңбері. Осы сөздікте сауатты адам былайша түсіндіріледі:
- оқи және жаза алатын, сонымен қатар грамматикалық сауатты, қатесіз жаза алатын;
- қандай да бір аумақта қажетті білім, мәліметтерді игерген.
Энциклопедиялық сөздікте сауаттылық былайша түсіндіріледі:
- кең мағынада әдеби тіл нормасына сәйкес ауызша және жазбаша сөйлеу дағдысын меңгеру;
- тар мағынада – қарапайым мәтіндерді тек оқи алуы және оқу және жазу;
- қандай да бір аумақ бойынша білімнің болуы; ал құзыреттілік сөзі (латынша competo – жетемін, сәйкес келемін, жараймын) былайша анықталады:
1) нақты мүше немесе лауазымды қызметкерге заң, жарғы немесе басқадай актімен белгіленген уәкілдік аясы .
С.В. Тришина ақпараттық құзыреттілікті «Әрекеттің түрлі аумағында тиімді шешімді тауып, қабылдап, болжап және жүзеге асыра алатын таңдау, меңгеру, өңдеу, трансформациялау және жасау процестерінің бейнелеу пәндік ерекше білімнің ерекше типіне айналдыру нәтижесі болып табылатын тұлғаның ықпалдастық сапасы ретінде анықтайды».
С.В. Тришина ақпараттық құзыреттіліктің мынандай функцияларын бөліп көрсетеді:
- білімді жүйелеу, танымға және адамның өзін-өзі тануына бағытталған танымдылық;
- жеткізушісі, компоненттің семантикалығы болып табылатын ақпаратты жеткізушісі, коммуникативтік;
- ақпараттық қоғамда өмір жағдайы мен әрекетіне бейімделуге мүмкіндік беретін бейімділік;
- ақпараттық қоғамда ең алдымен моральдық және заңгерлік нормалар мен талаптар жүйесін айқындайтын нормативті;
- түрлі ақпарат ағынында бағдар жасай алу, маңызды және екінші кезектегі ақпаратты бағалай білу, белгілі және жаңа ақпаратты анықтау және талдауды ұйғаратын бағалау;
- өзіндік даму, өзін-өзі жүзеге асыруға жетелейтін субъектің белсенді өзіндік және шығармашылық жұмысына бағытталған интерактивті.
Шетел педагогтері медиақұзыреттілік терминін заңдастырған, мысалы, Германияда медиақұзыреттілік деп медиаға қатысты білікті, өз бетіндік, шығармашылық және әлеуметтік жауапты әрекетке қабілеттілік түсініледі. Бұл анықтамада нақтылық жетіспейтіндей. Егер медиақұзыреттілікті медиасауаттылықтың синонимі деп түсінсек, онда Р. Кьюбидің анықтамасы дұрыс сияқты: медиақұзыреттілік (медиасауаттылық) түрлі формада хабарламаны қолдану, талдау, бағалау және айту қабілеттілігі .
Соңғы жылдарда ғылыми жұмыстарда «медиасауаттылық» және «медиақұзыреттілік» ұғымдарымен үйлесіп жатқан «медиабілімділік» термині қолданыла басталды.
Педагогтердің медиабілімділігін Н.В. Змановская «педагогикалық процесте жалпы медиабілім беруге, сонымен қатар оқушылардың медиабілім беруін жүзеге асыру бойынша шеберлік деңгейін анықтайтын жүйеленген медиабілім, біліктілік, құндылық қарым-қатынас жиынтығы» деп көрсетеді .
Өткен жолдарда біз «медиасауаттылық», «медиабілім беру», «тұлғаның медиасауаттылығы» терминін қолдандық, бірақ жоғарыда жасалған терминологиялық талдау мынандай қорытындыға әкелді: медиақұзыреттілік индивидтегі түрлі форма, жанрдағы медиамәтіндерді қолдану, сыни талдау, бағалау және жеткізу біліктілігі, социумдағы медианың күрделі процестерін жұмыс істеуін талдау нақты мағына береді.
Аудиторияның медиақұзыреттіліктің дамуы бірқатар компоненттерге негізделген «Бірінші компонент –тәжірибе. Бізде медиа және нақты әлеммен контакт тәжірибесі көп болған сайын, бізде неғұрлым жоғары деңгейдің дамуы үшін әлеует көп… Екінші компонент – медиа аумағында біліктілікті белсенді ендіру. Үшінші компонент өз білімін жетілдіруге дайындық (пісіп-жетілу). Сонымен қатар атақты Америка медиапедагогі С. Дж. Бэрэн бөліп көрсеткен тұлғаның медиақұзыреттілік үшін қажетті біліктілік классификациясына дейін аудару қажеттігін ескертеміз.
5 блокты міндетті біліктіліктен тұратын медиақұзыреттіліктің шағын және жүйеленген құрылымын неміс педагогі В. Вебер жасады: «Біріншіден медианың әрекетті бағытталған екі формасы:
- медиа ұсынатынды таңдау және қолдану;
- өз медиаөнімін жасау.
Екіншіден, екі форманың терминдерінің мазмұнында
- медианың алуан түріне негізделген креативті мүмкіндіктер;
- медианы қолданудың тиімділігі үшін алғы шарттар;
- медиаөнімдерді өндіру мен таратуға байланысты экономикалық, әлеуметтік, техникалық, саяси жағдайлармен байланысты білім мен аналитикалық қабілеттер енген».
Бұның қасында Н.И. Гендина ұсынған ақпараттық құзыреттілікті (ақпараттық мәдениет деңгейі) сипаттайтын білім мен біліктілік өте тар сияқты (өзінің ақпараттық қажеттілігін өз бетінше қалыптастыру біліктілігі, оны сөзбен жеткізу; сұрақ түріне (адрестік, тақырыптық, фактографиялық) байланысты ақпаратты іздеудің негізгі алгоритмдерін білу; ақпаратты білім көздерінен таба алу және өзінің ақпараттық аналитикалық әрекетінің нәтижесін дұрыс рәсімдеу).
А. Силвэрбл бойынша «Медиасауаттылық элементтері»:
- аудиторияның медиа мазмұны туралы тәуелсіз пайымдауларын жетілдіруге мүмкіндік беретін сыни ойлау қабілеттілігі;
- жалпы коммуникация процесін түсіну;
- медианың тұлға мен қоғамға ықпал етуін түсіну;
- медиамәліметтерді талдай және сараптай алу біліктілігін дамыту;
- қазіргі заман мәдениеті мен біздің өзіміздің түсінігімізді қамтамасыз ететін «мәтін» ретінде медиа мазмұнын қарастыру.
Медиақұзыреттіліктің дамуының жоғары деңгейінің сипаты:
- медиамәтіннің басты мағынасын бөліп алу;
- талдау: медиамәтіннің негізгі элементтерін анықтау;
- салыстыру: медиамәтіннің ұқсас және бірегей фрагменттерін анықтау;
- медиамәтін және оның фрагментінің құндылығын бағалау: нақты бір өлшемге сәйкес салыстыру негізінде пайымдау;
- реферирлау: медиамәтіннің қысқа, нақты және дәл сипаттамасын құру қабілеттілігі;
- жалпылау;
- дедукция: жеке мәліметтерді түсіндіру үшін жалпы принциптерді қолдану;
- индукция: жеке мәліметтер Бақылауынан жалпы принциптерді шығару;
- жинақтау: элементтерді жаңа құрылымға қайтадан жинау қабілеттілігі .
Медиақұзыреттіліктің дамуының төмен деңгейінің сипаттамасы:
- нашар интеллект (проблеманы шешу мен шығармашылық қабілеттерге қатысты); кейде тек өте маңыздыны (мысалы, емтихан алдында түнде) еске сақтауға қабілеті әлсіз жады;
- медиамәтіндердің көп мағыналығына шыдамдылықтың төмендігі; сенімсіздік;
- хабарлама үшін аз категория жағдайындағы әлсіз концептуалдық саралау.
Медиақабылдау деңгейін жіктеу (Ю.Н. Усов, Г.А. Помыко, Е.А. Бондаренко және т.б. зерттеулерге сүйене отырып) толық болуы мүмкін. Н.Ф. Хилько ұсынған нұсқа:
- медиақабылдаудың рекреативті– гедонистикалық деңгейі (көңіл көтеру – рекреативті мотивация шектеулі, ашық сипаттың болмауы);
- тұрмыстық деңгей (тұрмыстық, утилитарлы мотивация және кейіпкерлердің сәйкес мінезі);
- эстетикалық деңгей (тұлғалық мотивация бейнеге эстетикалық жету);
- интерпретация деңгейі (шығарманың тұлғалық мәні мен рухани мазмұнын анықтау, ішкі көрудің болуы);
- микроәлеуметтік деңгей (микроортаға байланысты айқындалады, кейіпкердің психологиялық түрткісі беріледі;
- нақты аудиторияның шығарманы қабылдауымен байланыс орнатылады).
Тұлғаның медиа құзыреттілігі – социумдағы медианың жұмыс істеуінің алуан түрлі форма және жанр, талдаудың күрделі процестерінде медиамәтіндерді таңдау, қолдану, сыни талдау, бағалау, жасау және жеткізуге ықпал ететін түрткі, білім, білік, қабілеттер (көрсеткіштер: мотивациялық, перцептивтік, интерпретациялық, бағалау, тәжірибе-операциялық, әрекеттік, креативтік) жиынтығы.
ӘДЕБИЕТТЕР
- Столбникова Е.А. Развитие критического мышления студентов педагогического вуза в процессе медиаобразования (на материале рекламы). Таганрог: Кучма, 2006.
- Федоров А.В. и др. Медиаобразование. Медиапедагогика. Медиажурналистика. М.: «Ин-формация для всех», 2005.
- Федоров А.В. Медиаобразование: творческие задания для студентов и школьников // Инновации в образовании. 2006. №4.
- Федоров А.В. Специфика медиаобразования студентов педагогических вузов // Педагогика. 2004. №4.
- Бэзэлгэт К. Ключевые аспекты медиаобразования // Доклад на российскобританском семинаре по медиаобразованию. М., 1995.
- Таубаева. Ш.Т. Оқытудың қазіргі технологиялары / Ш.Т. Таубаева. Б.Т. Барсай. Бастауыш мектеп. – Алматы, 1999. №3.3-8 б.
- Көшербаев Қ.Е. Қазақстан республикасында жоғары білімді дамыту стратегиясы / Қ.Е. Көшербаев, Ә.Қ. Ахметов, А.Е. Әбілқасымова, Х.М. Рахымбек. –Алматы: «Білім», 1998. 8-15 б.
- Шәкілікова С., Білім берудегі компетенттілік тәсіл / С. Шәкілікова, Д. Қазақбаева, Ш. Кәрібаева, Қ. Жұмағұлова. Қазақстан мектебі. 2004.№4. 14-17 б.